ЖАЛҒАН ТЕОРИЯ ҚАЛАЙ ҒЫЛЫМҒА АЙНАЛЫП КЕТТІ

Адамзаттың алғашқы дәуірлерінен бастап адам зерттеуге және білім алуға құштар болып жаратылған. Адамның табиғаты ежелгі өркениеттерден бері осылай қалыптасқан. Ғылым әлемінде танымал болғандай, табиғи ғылымдардағы алғашқы беделді мектеп біздің дәуірімізге дейінгі Афиныда Сократ, Платон және Аристотель сияқты философтардың қолымен құрылған.

Тәжірибелік ғылыми әдістің негізі

Аристотель табиғи ғылымдар және таным теориясы (эпистемология) саласында еңбектер жазды. Оның шынайы үлесі — «шындық пен қиялдың айырмашылығы неде?» деген сұраққа жауап беретін әдісті ұсынуында болды. Бұл сұраққа әртүрлі жауап іздей келе, ол «индуктивті дәлелдеу» (яғни, жалпылама қорытынды жасау үшін жеке бақылаулар мен нақты деректерді жинақтау) әдісіне тоқтады.

Бұл әдіс — адамның айналадағы ұсақ-түйек құбылыстарды бақылап, оларды белгілі бір заңдылықтарға жинақтап, үлкен қорытындыға келу жолы. Кейінгі философтар мен ойшылдардың көбі ғылыми нәрсе мен қиялдың айырмасын ажыратуда осы әдісті қабылдады.

Адам бұл әдісті табиғи түрде қолданса да, оны қағидалармен жазбаша түрде жүйелеу — алғаш рет Аристотельдің үлесіне тиді.

Ислам әлеміндегі ғылымның дамуы

Бұл әдісті жемісті түрде іс жүзінде қолдану мұсылмандардың қолымен жүзеге асты. Аббасилер дәуіріндегі аударма қозғалысына дейін де, кейін де мұсылман ғалымдары осы әдісті пайдаланды. Соның арқасында білім саласында үлкен серпіліс болды. Ибн әл-Хайсам, әл-Бируни, Ибн Сина сияқты энциклопедиялық ғалымдар табиғи ғылымдар мен медицинаны ерекше дамытты.

Мұсылмандар Аристотель ұсынған индуктивті әдісті ғана қабылдап қоймай, оған тәжірибе шартын қосты. Себебі Аристотельдің ұсынған тәсілі тек теориялық сипатта еді және өмірден алшақ болды. Мұсылмандар тәжірибені қосу арқылы ғылыми гипотезаны тек қана ықтимал жорамалдан нақты ақиқат деңгейіне жеткізді.

Міне, осылайша ғылым мен қиялдың арасын айырып тұратын шынайы тәжірибелік ғылыми әдіс негізі қаланды.

Эволюция теориясы және ғылым философиясы

Уақыт өте келе ғылым мен зерттеу әдістері осы негізде сақталып келді. Бірақ Еуропадағы қайта өрлеу дәуірінде Аристотельдің және мұсылман ғалымдарының еңбектері латын тіліне аударылды. Осылайша табиғи ғылымдар мен мұсылмандар дамытқан тәжірибелік әдіс Еуропаға жетті.

Еуропа бірнеше ғасыр бойы ғылыми танымда тәжірибелік әдісті негізге алып келді. Бірақ XVII ғасырда, яғни Ағартушылық дәуірінде, Еуропада христиан дініне қарсы діни және ой еркіндігі қозғалыстары күшейді. Сол кездегі еуропалықтар соқыр діндарлардың табиғи құбылыстарды соқыр еліктеу арқылы түсіндіруінен шаршап, ғылым мен тәжірибе арқылы дәлелдеуді талап етті.

Дін мен ғылым арасындағы қайшылықтар көбейген сайын, Дарвин қасиетті кітаптағы жаратылыс оқиғасына күмәндана бастады. Ол діни баяндамаларды ғылыми нұсқамен ауыстыру үшін ізденіп, ақыры 1859 жылы өзінің әйгілі «Түрлердің шығу тегі» атты кітабын жариялады.

Бұл кітап үлкен танымалдылыққа ие болып, авторын бүгінгі күнге дейін қасиетті тұлға ретінде көрсетті. Ағартушылық дәуірінің жалпы рухы адамдардың Дарвиннің ойларын, қаншалықты оғаш және халық үшін жаңа болса да, қабылдауына үлкен әсер етті.

Асығыстық және халықты адастыру

Адамдардың эволюция теориясын жылдам қабылдауы және оның төңірегіндегі пікірталас шуына елітіп кетуі — бұл теориядағы ең үлкен кемшілікті — оның ғылыми индуктивті және тәжірибелік әдіске сай келмейтінін — көпшілікке байқатпай қойды.

Ғылым тарихы бойы қолданылып келген ғылыми әдіс — индуктивті және тәжірибелік әдіс болатын. Бірақ эволюция теориясы ең алдымен эволюция болады деген жорамал (гипотеза) ұсынды, содан кейін барып сол идеяны қолдайтын дәлелдерді іздей бастады. Яғни эволюция теориясы өзінің жолында deductive reasoning — дедуктивті дәлелдеуді қолданды, ал ғылыми тұрғыдан негіз болуы тиіс inductive reasoning — индуктивті дәлелдеуді қолданбады.

Бұл нені білдіреді? Яғни бұл теория — ғылыми әдіске сәйкес келмейтін таза теориялық болжам. Себебі оны бақылап, тәжірибе арқылы тексеру мүмкін емес. Адамның бірнеше онжылдық өмірімен миллиондаған жылдар бойы жүретін өзгерістерді бақылау — мүмкін емес нәрсе.

Күмән атаулыдан жоғары тұратын ақиқат па?

Бастапқы құлшыныс пен теорияны мойындауға деген табандылық — ғылыми өлшемдерді өзгертуге алып келді. Осылайша эволюция теориясы қиялдан ғылымға айналған нәрсе ретінде көрсетілді.

Дарвиннің теориясын насихаттау жүрген ғасырда кейбір ғалым-философтар — Луи Пастер және Грегор Мендель сияқты — ғылыми ақиқат пен қиялдың арасын ажыратып тұрған өлшемді өзгертуге кірісті. Олар: «Қазіргі заман — өткеннен өзгеше» деген сылтаумен ғылыми өлшемдерді бұрмалады.

Әрине, кейін кейбіреулер индуктивті дәлелдеумен қатар дедуктивті дәлелдеуді де мойындауға болатынын айтты. Осылайша жаңа өлшем ескіні ығыстыра бастады.

Ғылыми өлшемді бұрмалау

Алайда бұл бұрмалау мұнымен тоқтап қалған жоқ. Тіпті жаңа өлшемнің өзіне де бағынбады! Себебі дедуктивті әдістің шарты бойынша: қандай да бір қорытындыны дұрыс деп тану үшін оған қарсы тәжірибелік дәлел (falsification test) арқылы теріске шығаруға мүмкіндік болуы керек.

Бірақ эволюция теориясында бұл шарт орындалмайды. Адам өзінің шектеулі өмірімен миллиондаған жылдарға созылатын эволюциялық процесті теріске шығаратын тәжірибе өткізе алмайды.

Осылайша ғылыми индуктивті әдіс те жоқ, тәжірибелік сынақ арқылы теорияны теріске шығару да мүмкін емес.

Осыдан бастап ғылыми шындық пен қиялдың арасындағы қызыл сызық — яғни тәжірибелік индуктивті әдіс — жойылып, әртүрлі және көп өлшемдер пайда бола бастады.

Ғылым философиясының тығырыққа тірелуі

Осының нәтижесінде ғылым философиясында әртүрлі мектептер пайда болды. Бұл мектептердің ешқайсысы бір ортақ пікірге келе алмады. Әр мектеп өз өлшемін ұсынып, ғылым мен қиялдың арасын сол арқылы ажыратуға тырысты.

Сондықтан бүгінгі күні «Ғылыми нәрсе деген не? Ғылымға жат нәрсе деген не?» деген сұраққа әлем бойынша бірауыздан қабылданған жауап жоқ. Университеттер әрқайсысы өз философиясын таңдап, сол бойынша ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізеді.

Қорытынды

Бұл қарапайым мысал арқылы адам ғылым философиясының шынайылық пен қиял арасындағы өлшемді өзгертіп, қиялды ақиқатқа, тіпті еш күмәнсіз қабылданатын абсолютті ақиқатқа айналдыру қаупін түсіне алады.

Ғылыми мәселелерде ортақ өлшемнің болмауы — ғылым философиясының аяқталуы емес, керісінше кез келген дауда әділетті шешім қабылдайтын данышпан ғалымдар мен философтарға жүгіну мүмкін еместігін көрсетеді. Себебі ғылым мен қиялдың арасында мың түрлі қызыл сызық пайда болды.

Бұл жағдай адамзат үшін үлкен қауіп. Себебі халық ғылымның атын жамылған қиялдарға сеніп қалуы мүмкін. Тіпті адамдар қиялды шынайы білім деп қабылдап, миы сол қиялмен толтырылуы мүмкін.

Ғылыми өлшемдерді бұрмалау — қиялды қасиетті шындыққа айналдырып, оған қарсы шықпақ түгілі күмән келтіруге де жол қалдырмауы мүмкін. Тіпті болжамдық сипаттағы нәрсе — күмәннан ада абсолютті ақиқатқа айналып кетуі ықтимал!

Абдулахад Сманов, PHD доктор, «Әзірет Сұлтан» мешітінің наиб имамы