ULYQ TARIHShY – ULYQBEK

Elimizde sońǵy jyldary Joshy ulysyna qatysty irgeli zertteýlerdiń júrgizile bastaǵany belgili. Bul oraıda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń bastamasymen Ulyq ulys – Altyn Ordanyń 750 jyldyǵy men Joshy hannyń derbes bılikke kelip, taqqa shyǵýynyń 800 jyldyǵyn memlekettik deńgeıde atap ótý – halqymyzdyń tarıhı sanasyn jańǵyrtyp, memlekettik dástúrdi tereń paıymdaý úshin mańyzdy qadam boldy. Osy tarıhı beleste ortaǵasyrlyq derekkózderdi ǵylymı aınalymǵa engizý jumystary da júıeli júzege asa bastady. Sonyń bir aıqyn dáleli – áıgili ǵulama ǵalym, Temir áýletiniń bıleýshisi Myrza Ulyqbektiń «Tarıh-ı arba ýlýs» («Tórt ulystyń tarıhy») atty shyǵarmasynyń qazaq tiline aýdarylýy.

Qazirgi kezeńde altyn áýlet urpaǵy alty qurlyqqa bılik júrgizgen Shyńǵys qaǵannan memlekettik bastaýyn tartatyn elder kóp, bul taqyrypta qalam tartatyn jandar da az emes. Osyǵan baılanysty keıde túp derekterge súıenbeýden ushqary pikirler, jańsaq joramaldar aıtylyp júrgeni belgili. Saıyp kelgende, munyń negizgi sebebi túpnusqa derekterdi oqymaýdan, ǵyly­mı deńgeıde ıgermeýden týǵan olqy­lyqtan deýge bolady. Osy oraıda Shyń­ǵys han qurǵan ımperııa tarıhyna, sonyń ishinde ásirese Joshy ulysy­na qatysty kanondyq nusqadaǵy or­taǵa­syrlyq derekkózderi arasynda Myr­za Ulyqbektiń «Tarıh-ı arba ýlýs» eńbeginiń baǵasy orasan zor.

Áıgili Ámir Temirdiń súıikti ne­meresi, Shahrýhtyń tuńǵyshy Myrza Ulyqbek, tolyq aty – Muhammed Taraǵaı 1394 jyly 22 naýryzda dúnıege kelgen, atasynyń qamqorlyǵymen Samarqanda jaqsy bilim alǵan. Matematıka jáne astronomııa salalarynda tereń zertteýler júrgizip, iri eńbekter jazǵan Ulyqbek tarıh ǵylymyna da ózindik iz qaldyrǵan. Tóńiregine Sharafaddın Alı Iazdı, Abdýrrazaq Samarqandı, Nızammeddın Shamı, shah Dovlet-ıbn Bah­tıshah sııaqty sol dáýirdiń eń kórnekti tarıhshylaryn toptastyrǵan ol «Tarıh-ı arba ýlýs» eńbegin jazyp shyqty. Ózbekstandyq ǵalym, akademık B.A.Ahmedovtyń aıtýynsha, bul shyǵarma 1425 jyly Myrza Ulyqbektiń basshylyǵymen jáne tikeleı qatysýy­men jazylǵan. Osylaısha, ol sonaý Bilge qaǵannan bastalyp, ózinen keıin áıgili Babyr, Ábilǵazy Bahadúr han sııaqty bıleýshiler tarapynan jalǵasatyn tarıhty jasaǵan hám jazǵan ulyq patshalar dástúrine altyn arqaý boldy. Bul dástúrdi keıin Mustafa Kemal Atatúrik jalǵastyrdy.

Ókinishke qaraı «Tarıh-ı arba ýlýs» kitabynyń tolyq nusqasy saqtalmaǵan. Qazirgi tańda onyń qysqartylǵan tórt nusqasy belgili: ekeýi Anglııada, bireýi Úndistanda, taǵy biri AQSh-tyń Garvard ýnıversıtetiniń kitaphanasynda saq­taýly. «Tarıh-ı arba ýlýs» alǵash ret 1838 jyly brıtandyq ofıtser Ýılıam Maıls tarapynan aǵylshyn tiline aýdarylyp, jaryq kórdi. Akademık V.V.Bartold, V.A.Vıatkın, T.N.Kary-Nııazov sııaqty ǵalymdar irgeli eńbek týraly tilge tıek etkenimen, qundy shyǵarma tolyq aýdarylmady. Osy rette, elimizde professor Juldyz Tólebaevanyń atalǵan shyǵarmaǵa qatysty birqatar zertteýleri bar ekenin atap ótý kerek.

Shyǵarmany jazý barysynda Ulyq­bek aldyńǵy dáýirdiń belgili tarıhshylary – Ábý Maashar ál-Balhı, Ata-Málik Jýveını, Rashıd ád-dın syndy kórnekti tarıhshylardyń eńbekterin paıdalanǵanyn atap ótedi. Osy arqyly ol tek shejirelik sıpatpen shektelmeı, tarıhı naqty derekterge salystyrmaly taldaý jasaǵanyn kóremiz.

Bul rette, Ulyqbektiń ózi de keıin­gi tarıhshylar súıenetin bedeldi tarıh­shyǵa aınalǵanyn baıqaımyz. Máselen, V.V.Bartoldtyń jazýynsha «Tarıh-ı arba ýlýs» eńbegin Handemır syndy ózinen keıingi orta ǵasyrlyq tarıhshylar keńinen paıdalanǵan. Onyń Shaǵataı ulysy men Túrkistan handary týraly jazbalary negizinen osy shyǵarmadan alynǵan. XVI–XVII ǵa­syrlardaǵy ózge de tarıhı eńbekterde, sonyń ishinde belgisiz avtor jazǵan «Taýarıh-ı gýzıda-ıı Nýsratname» týyndysy da Ulyqbektiń derekterine júgingeni baıqalady. Sol sııaqty ǵulama Mahmýd ıbn Ýálı bul eńbekke joǵary baǵa beredi. Al «Tarıh-ı Rashıdı» kitabyn jazý barysynda shyǵarmany paıdalanǵan Myrza Haıdar Dýlat óz eńbeginde Myrza Ulyqbekti iltıpatpen atap ótedi.

Parsy tilinde jazylǵan shyǵarma jalpy kirispe men jeti bólimnen turady. Kirispede sol tustaǵy jylna­mashy­lardyń musylmandyq dástúrine saı Adamata men Nuh paıǵambar urpaqtarynyń taralýy baıandalyp, Muhammed paıǵambarǵa salaýat aıtylady. Birinshi bólimde túrik jáne muǵýl qaýymdarynyń shyǵý tegi musylmandyq jáne túrkilik shejireler aıasynda qa­ras­tyrylyp, Iafastan taraǵan Túrik hannyń Ábýlja han, Muǵýl han, Qara han, Oǵyz han sııaqty Túrkistan topy­raǵynda bılik qurǵan urpaqtary arqyly taratylady. Ekinshi jáne úshin­shi bólimde ańyzǵa aınalǵan Alanqýa men onyń urpaqtary jáne jahandy jaýlaǵan Shyńǵys hannyń ata-tegi, tóńiregi baıandalady. Tórtinshi bólimde qaharly qaǵannyń joryqtary, besinshi bólimde Joshy han jáne urpaqtary týraly keńinen aıtylady. Altynshy bólim Elhanly memleketine arnalsa, jetinshi bólimde Ámir Temir bılik basyna kelgenge deıingi Shaǵataı ulysynyń tarıhy baıan etiledi.

Jalpy, eńbek Shyńǵys han urpaq­tary bılik júrgizgen tórt iri saıası qurylym – Joshy, Shaǵataı, Úgedeı jáne Hulaǵý ulystarynyń tarıhyna arnalǵan. Sondyqtan keıbir qoljaz­balarda «Ýlýs-ı arba-ıı Chıngızı» («Shyńǵys áýletiniń tórt ulysy») degen ataýmen de belgili. Shyǵarmanyń negizgi mazmuny XIV–XV ǵasyrlardaǵy Ortalyq Azııa, Shyǵys Deshti Qypshaq, Iran jáne Maýrennahr aýmaǵyndaǵy saıası qurylymdar men Etnostyq úderisterdi, ishki jáne syrtqy qatynas­tardy jan-jaqty qamtıdy.

Ataqty qypshaq ámiri Gııaseddın Tarhannyń qyzynan týǵan hám ózi Ulyq ulystyń hany Dervıshtiń qyzy Shaqar hanymǵa úılengen Myrza Ulyqbek Deshti Qypshaq dalasy men Joshy ulysynyń jylnamasyn jáne Shyńǵys han áýletiniń shejiresin jaqsy bilgen. Onyń ústine ádil ámirshi, ǵulama ǵalym retinde tóńiregine dalanyń shejire danalary men qalanyń bilgir jylnamashy ǵalymdaryn toptastyryp, Turannyń tolqymaly, taǵdyrly tarıhynyń árbir kezeńine tereń úńilip otyrǵan. Bul rette Myrza Ulyqbektiń áıgili Rashıd ad-dınniń (1247–1318) «tarıhshy óz qııalynan bir nárse qosar bolsa, onda ol mindetti túrde negizsiz ári qate bolady» dep tujyrymyn, bultartpas aıǵaq pen buljymas derekti ǵana baǵdar etip alatyn qaǵıdatyn basshylyqqa alǵany baıqalady. Sondyqtan «Tarıh-ı arba ýlýs» – Shyńǵys han áýletimen birge tutas dáýirdiń saıası-mádenı kelbetin shynaıy ári júıeli sıpattaıtyn biregeı tarıhı týyndyǵa aınaldy. Bul eńbekte kórnekti ǵalym Túrkistan óńirindegi bıleýshi áýletterdiń ózara baılanystaryn, sondaı-aq mádenı sabaqtastyq pen órkenıettik yqpaldastyqty ǵylymı ári ádebı tásilmen órnekteıdi.

Eńbektiń taǵy bir qundylyǵy – Joshynyń tegi týraly tarıhı daýlarǵa qatysty naqty ári ádiletti derekter berýinde. Ulyqbekiń osy shyǵarmasynda Joshyny Shyńǵys hannyń tuńǵysh uly ári zańdy murageri retinde atalyp, onyń tegine baılanysty taraǵan kúmándi áńgimelerge naqty derekter arqyly jaýap beriledi. Sondyqtan Ulyqbektiń bul kitabyn Joshy handy túrli jala men jalǵan sózden arashalap alǵan eńbek dep baǵalaýǵa bolady,

Ult tarıhyn bilmeý – qasiret! Alaıda odan ótken qasiret bar, ol – tarıhty jańylys bilý. Ulttyq sanaǵa tarıhı sana negiz bolady desek, burmalanǵan túsinikten qate tanym qalyptasady. Qazaq handyǵynyń jáne onyń bir bastaýynda turǵan Ulyq ulystyń atasy Joshyǵa qatysty jańsaq, jala sózdi tarıhqa aınaldyrý – qııanat. Sondyqtan tarıhty durys jazý jáne tereń zerttep, zerdeleý – tarıhty jasaýmen birdeı ózekti is.

Osy rette toqtalyp ótetin bir jaıt, Joshynyń anasynyń uzaq ýaqyt mer­­kitter arasynda tutqyn bolǵany, son­dyqtan teginiń «kúmándi» ekeni týraly ártúrli áńgimeler aıtylǵany belgili. Joshy hannyń bul tarıhyn Rashıd ad-dın «Jamıǵ at-taýarıh» shy­ǵar­ma­synda bylaısha baıandaıdy: «Joshy han Shyńǵys hannyń uldarynyń ara­syndaǵy eń úlkeni bolatyn. Shyńǵys han­nyń áıeli Bórte hanym Joshy hanǵa júkti boldy. Osy ýaqytta merkit rýy yńǵaıly sátti taýyp, Shyńǵys hannyń úıin tonap, onyń júkti bolǵan áıelin de tutqynǵa alyp ketti. Bul rý osyǵan deıin kereı patshasy Oń hanmen dushpan bolyp, daýlasyp kelgen bolsa da, sol kezde olardyń arasynda beıbitshilik ornaǵan edi. Sondyqtan olar Bórte hanymdy Oń hanǵa jiberdi. Ol Shyńǵys hannyń ákesimen ekeýi ańda bolǵandyqtan ári Shyńǵys handy ulym dep ataǵandyqtan, Bórte hanymdy syılaıtyn ári qurmet etetin» deı kele, bul jaǵdaıdan habardar bolǵan Shyńǵys hannyń Oń hanǵa Bórte hanymdy qaıtaryp berý týraly ótinishpen jalaıyr rýynan shyqqan Saba esimdi ámirshini jibergeni týraly baıandaıdy. Demek, Bórte tutqynǵa túskenge deıin júkti bolǵan, al aıaǵy aýyr kelinshekti merkitter Oń hanǵa bergen. Shyńǵys handy uly sııaqty kórgen kereı hany ony erine qaıtarǵan.

Myrza Ulyqbek osy málimetti óz eńbeginde qaıtalaıdy. Ol Bórte­niń tutqynǵa túskende alty aılyq júk­ti bolǵanyn jaza otyryp: «Uly saıyp­qyran Shyńǵys hannyń Joshyǵa degen meıirimi men mahabbaty, keńpeıil­diligi sheksiz bolǵandyǵy sonshalyq, Sha­ǵataı men Úkitaı (Úgedeı) oǵan únemi qyz­ǵanyshpen qaraǵan edi» dep, olardyń Joshyǵa jala japqanyn aıtady. Ózi ǵalym, ózi han Ulyqbek «Shyń­ǵys han Joshy handy ózge ulda­ry men qyzdarynyń barlyǵynan art­yq jaqsy kórdi» deıdi. Bul ras sóz sııaq­ty. Máselen, «Mońǵoldyń qupııa sheji­resine» júginsek, qoıan jyly (1207) oń qanat áskerimen Orman eline attanǵan Joshy mámilegerlik tásilmen oırat pen qyrǵyzdy baǵyndyryp oralǵanda Shyńǵys han súısinip: «Uldarymnyń aǵasy sen úıden shyǵa sala jolyń bolyp, barǵan jerińde erdi jaraqattamaı, jylqyny qınamaı, yrysty Orman el-jurtyn túgel baǵyndyryp keldiń. Osy el-jurtty saǵan bereıin», dep jarlyq etkeni baıandalady. Bul – qahar­ly qaǵannyń ulyna súısinip, sen­genin, murager retinde úmit artqanyn kór­setedi. Joshy budan keıin Deshti-Qyp­shaq dalasy men Horezmge jasaǵan joryqtardyń basynda júrdi.

Dúnıege kelýi kóp áńgimege negiz bolǵan Joshynyń ólimi de jumbaq ekeni belgili. Osy oqıǵaǵa qatysty Myrza Ulyqbek: «...Ordaǵa Joshy hannyń óli­mi týraly habar kelgende, habardy uly saıypqyran Shyńǵys hanǵa jetkizýge eshkimniń batyly jetpedi. Aqyry ámirler bir sheshimge keldi: hanǵa jaqyn uly ámirlerdiń biri ulyq jyrshydan bul habardy múmkindiginshe jetkizýin suraý. Sodan soń uly Shyńǵys han jyr aıtýǵa buıyrǵanda, ulyq jyrshy yńǵaı­ly ýaqyt taýyp jetkizgenin» jazady.

Ári qaraı oqıǵa bylaı órbıdi:

«Teńiz bastan bulǵandy, kim tundyrar, a, hanym?

Terek túpten jyǵyldy, kim turǵy­zar, a, hanym?» –

dep suraıdy jyrshy.

Shyńǵys han buǵan:

«Teńiz bastan bulǵansa, tundyrar ulym Joshy-dúr,

Terek túpten jyǵylsa, turǵyzar ulym Joshy-dúr!» –

jaýap beredi.

Biraq jyrshy óziniń óleńin qaıtalaı berip, kózinen jas aǵyp turdy.

Muny kórgen Shyńǵys han sekem alyp:

«Jyryń kóńil úrkiter,

Joshy ulym óldi me?» – dep suraıdy.

Sonda jyrshy Shyńǵys hanǵa qarap:

«Sóılemekke erkim joq, sen sóı­lediń, a, hanym!

Óz erkińmen ózińe jaýap berdiń, a, hanym!» –

degen eken egilip.

Osy kezde Shyńǵys han da:

«Qulyny ólgen qulandaı,

qulynym­nan aıryldym,

Aırylysqan aqqýdaı,

er ulymnan aıyryldym!» –

dep joqtaǵan eken.

Bul derek qazaq ańyzdarymen sáı­kesedi. Máshhúr Júsip: «Alasha han­nyń Joshy han degen jalǵyz balasy bolypty. Qulan qýamyn dep, bala astyn­daǵy aty jeligip, qulannyń áńgisine erip, qazasy sonan bolyp, bala attan jyǵylyp, qulan teýip óltiripti.

Alasha han, Joshy han,

Aqsaq qulan josyǵan.

Qulan teýip óltirdi,

Buıryǵyn aqtan keltirdi, – deıtin sóz sodan qalǵan», – dep keltiredi. Máshhúr Júsiptiń jazba derekten shamamen 500 jyl keıin keltirgen aýyzsha aıtylǵan ańyzben sáıkesýi – qazaq folklorynyń dereknamalyq mańyzyn kórsetse kerek.

Tórt ulystyń tarıhynda Shyńǵys hannyń tórt ulyna da sıpattama, minezdeme beriledi. Máselen, ulyq hannan keıin taqqa shyqqan Úkitaı (Úgedeı) týraly «Ol saıypqyran Shyńǵys han sııaqty óte aqyldy, kemel jáne isker adam bolyp, asa izgilik pen jomarttyq qasıetterin óz boıyna sińirgen edi. Barlyq toptarǵa, ásirese ıslam dinin ustanýshylarǵa kóp jaqsylyq jasady. Ol Muhamed dinin ustanýshy bolmasa da, ákesi sııaqty musylman dinin ózge dinderden joǵary qoıatyn» dep jazdy. Sol sııaqty Shyńǵys hannyń tórtinshi ulyn «Balyq noıan atymen tanymal bolǵan Tóle han batyrlyǵy, oı-pikir alǵyrlyǵy jáne sheshim qabyldaý kemeldigi, ásker basqarý hám memleket basqarý sheberligi jaǵynan basqa aǵalaryna qaraǵanda úlken artyq­shylyqqa ıe bolatyn», dep sıpattaıdy. Tóle hannyń memleket, qazyna, ásker isterin basqarǵanyna qaramastan, matematıka ǵylymdarymen qatty shuǵyl­danǵanyn da osy eńbek arqyly bilemiz.

Atalǵan eńbekte Ulyqbek áıgili Ámir Temirge jeke bólim arnamasa da, ataqty atasynyń dúnıege kelýi men bılikke ıe bolýyn reti kelgende synalap baıandap ketedi. «Ámir Temir saıypqyran ulyq týǵan kezde ár tórt buryshty ulyq juldyzdarynan árbir buryshty on eki ret qaıta qyran ushyp ótken edi. Sol sebepti hakimder ony «saıypqyran ulyq Ámir Temir kóregen safdar» dep ataǵan bolatyn» dep jazǵan Ulyqbek úsh máselege aıryqsha toqtalady. Onyń biri – Shyńǵys hannyń úshinshi atasy Qoılý (Qabyl) men Ámir Temirdiń segizinshi atasy Qochýı (Qajýly) bahadúrdiń Túmbıne hannan taraıtyn aǵaıyndy baýyr ekeni; ekinshiden, Qochýıdiń erekshe tylsym túsinen keıin eki baýyr arasynda handyqty anyqtaý boıyn­sha kelisimshart jasalyp, anttyń Túmbıne hannyń tańbasymen resmı bekigeni, úshinshiden, bul kelisimniń Shyńǵys han men barlas Qarashar noıan arasynda jańartylǵany jóninde aıtylady. Bul kelisimge sáıkes taqqa Qoılý shyǵyp, Qochýı bahadúr bolyp bekıdi. Budan shyǵatyn qorytyndy, Shyńǵys han men Ámir Temir jaqyn atalas týys, demek keıin altyn áýletke kúıeý-kóregen atanǵan Ámir Temirdiń arǵy atasy han bolǵan. Sondyqtan ol da tegi turǵysynan jahan bıleýshisine laıyq tulǵa degen pikir týyndaıdy. Bul rette ortaǵasyrlyq bıleýshi áýletterdiń tegi men taǵyn kıeli uǵymdarmen negizdep, rásimdeý úshin jylnamashylar tús kórý, aıan sııaqty tylsym dúnıelerdi jıi paıdalanǵan. Osmanly áýletiniń negizin qalaǵan Osman ǵazıdiń kórgen túsi men onyń jorýyn buǵan mysal retinde keltire alamyz.

Osy oraıda aıryqsha aıta keterlik jaıt, memlekettilik dástúrlerin tereń tamyrlarymen birge tutas qaras­tyratyn «Tarıh-ı arba ýlýs» – tek tarı­hı týyndy ǵana emes, sonymen birge ortaǵasyrlyq baı túrki jazba áde­bıeti men tereń mádenıetin zertteýde mańyzdy mura retinde baǵaly.

Kitapqa qatysty elimizde buǵan deıin ǵylymı izdenister bolǵanymen, qazaq tiline tolyq aýdarylmaǵan edi. Osy olqylyqtyń ornyn toltyrý maq­satynda shyǵystanýshy ǵalym Zárip­baı Orazbaı eńbekti qazaq tili­ne aýdaryp shyqty. Kitaptyń 1994 jyly Tashkentte erkin aýdarma negi­zinde jaryq kórgen nusqasynan tárji­malanǵan kitaptyń tili kórkem, oıy ja­tyq, oqyrmanǵa uǵynyqty. Avtorǵa buǵan deıin ortaǵasyrlyq birneshe qun­dy kitapty parsy jáne shaǵataı til­de­rinen aýdarǵan tájirıbesi, daıyn­dyǵy men biligi septeskeni anyq. Sonymen qatar jobanyń sátti júzege asýyna qoldaý bildirip, demeýshilik jasaǵan mem­leket jáne qoǵam qaırat­keri Jaqsy­bek Ábdirahmetuly Qule­keevke de rıza­shylyq bildiremiz. Qazaq tilinde alǵash ret jarııalanyp otyrǵan bul irgeli eńbektiń qazaq oqyrmanyna usy­nylýy – Joshy ulysynyń 800 jyl­dyǵy aıasynda jasalǵan izgilikti istiń biri boldy dep paıymdaımyz. Qun­dy eńbek tarıhymyzdy túgendeýge, jady­nyń jańǵyryp, ulttyq kodymyzdy túı­sinýge, sol arqyly halqymyzdyń rýhanı jańǵyrýyna qyzmet etetinine kúmán joq.

Darhan QYDYRÁLI,

akademık, tarıh ǵylymdarynyń doktory