«TARIH-I-RAShIDI» (Qazaq tarıhy men mádenıeti)
Myrza Qaıdar Dýlattyń «Tarıh-ı-Rashıdı» eńbegi tarıhı-ádebı shyǵarma. Onda jalpy túrki tili men ádebıeti jáne qazaq tarıhy men mádenıeti týraly bergen mańyzdy málimetter jeterlik. Qazaq tarıhy men mádenıetine qatysty kitaptyń eki dápterinde jazylǵan alty áńgime bar. Olarmen tanysyp, taldaǵan jón. «Tarıh-ı-Rashıdı» eńbegi eki dápterden turady. Birinshi dápteri 70 áńgime, ekinshi dápteri 117 áńgimeni quraıdy.
Birinshi dápterdegi «39 - áńgime. Esenbuǵa hanǵa ámirlerdiń qarsylyq kórsetken kúnderinen: Júnis han ketken soń Máýeránáhrde ulys túgeldeı Esenbuǵa hanǵa baǵynady. Birneshe jyl osylaı ótti. Han jastyǵy men kámeletke tolmaýy sebepti ámirlerdi qorlaýǵa tyrysatyn. Turfandyq uıǵyr taıpasynan shyqqan Temir atty bireýdi óziniń orynbasary etip saılady. Onyń tárbıe isine qatty kóńil aýdardy. Sondyqtan ózge ámirler onyń mártebesiniń ósýin, ári ózderiniń aıaq asty qor bolyp júrgenderine shydamaı, bir kúni han májilisinde Temirdi qolǵa túsirip, parshalap, kózdi ashyp jumǵansha jan-jaqqa bytyrap ketti. Han qatty úreılenip, ózi de qashyp ketti.
Bul habar Qashǵardaǵy Ámir Seıit Áliniń qulaǵyna jetti. Ámir Seıit Áli Moǵolstanǵa baryp, Aq Qııas jerinde handy taýyp, ony birneshe adamymen alyp kelip, Aqsýdy hanǵa tapsyrdy. Qalaıda moǵol ámirleriniń árqaısysy bir qyzmetke ıe boldy. Ámir Muhammed shah Atbasyǵa qonystanady. Sol ýaqytta hat jazysa otyryp, bir-birimen ýádelesip kelisken soń ámir Seıit Áli óz nemere inisin araǵa dáneker etip, Aqsýdaǵy han janyna bardy. Sodan ómiriniń aqyrǵy kúnine deıin qurmetti ári aýqatty boldy.
Taǵy biri – ámir Kárimberdi de duǵlat edi. Moǵolstan shekarasynda Ferǵana jáne Ándijan baǵytynda «Alabuǵa» aýmaǵynda bir tóbeniń ústinde qorǵan saldy. Kúni búginge deıin onyń orny kórinip jatyr. Ámir Kárimberdi Ándijanǵa jáne musylmandarǵa shabýyl jasap turǵan. Ámir Hakberdi Bekjek Ystyqkóldiń Qoısý jerinde qorǵan salǵan. Ystyqkóldiń aralynda bala-shaǵasymen áıelin qalmaqtardyń shabýylynan aman saqtaý úshin ornalastyryp, ózi Túrkistan jáne Saıramdy oırandaýǵa kiristi. Joras ámirleri men Barın ámirleri Isan Taıshynyń balasy Amansanjy Taıshy qalmaqqa ketti. Taǵy basqa top qalýshy, balǵashy jáne birneshe taıpalar Ábilqaıyrdyń janyna Túrkistanǵa ketken edi.
Kúnji ámirleri, taǵy basqalary Moǵolstan dalasynda túgeldeı daǵdarysqa ushyrap, abyrjyp qalǵan bolatyn. Biraq Esenbuǵa han Aqsýda taban tiregen soń, birinshi bolyp ámir Muhammed shah hannyń aldyna bardy. Odan keıin qalyń buqara hanǵa qaıta orala bastady. Han da jasaǵan isterge ókinish bildirip, halyqpen jaqsy qatynasqa kiristi. Sonymen, tolyq óz kúshine engen soń, birinshiden, Saıram, Túrkistan, Tashkentke joryq jasap, oırandap, qaıta oraldy. Bul joryq 855 (1450) jyldan buryn júzege asty. Sol jerge osy dástúr boıynsha taǵy bir ret shabýyl jasady.
Sol kezde Sultan Ábýsaıd myrza Máýeránáhrde patsha bolatyn. Ol handy qýyp, tarıhı kitaptarda Taraz dep jazylǵan Iángide oǵan jetip, soǵys bastalyp ketti. Moǵol qashyp ketti, myrza Ábýsaıd óz ýálaıatyna qaıta oraldy.
Myrza Sultan Ábýsaıd Horasandy alǵanda, Esenbuǵa han Ándijanǵa bet aldy. Ándijandy myrza Sultan Ábýsaıdtyń atynan Myrza Áli kishik degen ámir bılep turǵan. Ol Ándijannyń qamalyna tyǵyldy. Esenbuǵa han áskeriniń kóptigi sonshalyq – úsh qatar sap túzep Ándijandy qorshap aldy. Ár jaǵynan jerasty úńgir qazdy. Sóıtip, syrtqy qamaldy jaýlap aldy. Sodan Myrza Áli Kishik han saraıynda qaldy. Eń sońynda kóp syılyq alyp, tatýlasýǵa keldi. Han Ándijan ýálaıatynyń turǵyndaryn túgel tutqyndap qaıtty. Qazirgi zamanǵa deıin tutqynǵa alynǵan sol eldiń urpaqtary Qashǵar men moǵol jerinde turady.
Sultan Ábýsaıd myrza bul habardy estigen soń, Esenbuǵa hanǵa toıtarys berýge dármensiz edi. Óıtkeni ol Moǵolstanǵa barsa, Esenbuǵa han Moǵolstan shekarasyna ketip qalar edi. Samarqand áskerine keń-baıtaq dalada Esenbuǵa hannyń qaı túkpirge tyǵylyp qalǵanyn tabý qıyn bolyp, amalsyz keri qaıtar edi. Al ásker ketisimen Esenbuǵa han da óz jurtyna qaıtar edi. Sóıtip, Esenbuǵa handy jazalaý múmkin bolmas edi. Ekinshiden, Esenbuǵa han áskeriniń kóptiginen sultan Ábýsaıd ámirleriniń qarsylasýǵa shamasy kelmedi. Sultan Ábýsaıd áskerimen Irakqa bet alýǵa múddeli edi. Alaıda ol, joǵaryda aıtylǵandaı, Esenbuǵa hannyń kedergisinen Irakqa bara almady. Sondyqtan Irakqa adam jiberip, Esenbuǵa hannyń úlken aǵasy Júnis handy aldyrdy. Ol Irakta júrgen músápir edi. Esenbuǵa hanǵa qarsy qoıýǵa Júnis handy jiberdi. Osylaısha, eki baýyr bir-birimen tartysyp jatsa, ýálaıattyń shekarasy tynysh tabar edi. Ári moǵol ámirleri hannan bólinip, árqaısysy óz betinshe ketip, qorǵan turǵyzǵan bolatyn. Hanǵa da baǵynbaıtyn. Hannyń da olarǵa tıispeı júrgen sebebi birde bolmasa, bir kúni ózine qaıta oralar degen úmiti bar edi.
Sol zamanda Ábilqaıyr han qypshaq dalasyna túgeldeı bıligin júrgizip otyrǵan edi. Joshy urpaǵynyń sultandary joryq jasap, Jánibek han men Kereı han odan qashyp, Moǵolstanǵa ketip qaldy. Esenbuǵa han olardy qurmettep qarsy alyp, Shý mańy men Qozybasyny tapsyrǵan edi. Ol aımaq Moǵolstannyń batys shegi edi. Olar bul aımaqta tynysh ómir súrgen. Ábilqaıyr han qaıtys bolǵan soń Ózbek ulysy bir-birimen shaıqasyp, arasynda kóp kelispeýshilik týdy. Olardyń kóbisi Kereı han men Jánibek hannyń janyna barǵan edi. Olardyń sany eki júz myńǵa jetetin. Olar ózbek – qazaq dep ataldy. Alǵashqy qazaq sultandarynyń úkimeti 870 (1465) jyly quryldy (Alla biledi). 940 (1533) jylǵa deıin qazaqtar tolyqtaı bılik tizginin ustap turdy. Ózbekstannyń basym bóligin Kereı hannan keıin Buryndyq han basqardy. Odan soń Jánibek hannyń uly Qasym han basqaryp, qypshaq dalasyn tolyq bıledi. Onyń áskeri myń-myńynan kóbirek boldy. Joshy hannan keıin sol jurtta odan uly han bolmaǵan edi. Qasym hannan keıin onyń uly Mámash han, odan soń nemere baýyry Tahır han bıledi. Tahır han zamanynda qazaq kúızeldi. Odan keıin baýyry Boıdash han bılikti qolǵa aldy. Qazaq Boıdash han kezinde jıyrma myń bolyp qalǵan edi.
940 (1533) jyly Boıdash dúnıe saldy. Qazaq múldem joıyldy. Qorytyp aıtqanda, Esenbuǵa han bılegen zamanynan bastap Rashıd han zamanyna deıin moǵol men qazaq arasynda dostyq pen tatýlyq bolǵan. Biraq Rashıd sultan olardy buzdy. Bul ahýal jaıly Rashıd han shejiresinde aıtylady, Alla buıyrsa», – /1-120,122/ dep aıaqtalǵan áńgime.
39- áńgimeniń keıipkerleri:
1. Esenbuǵa han
2. Júnis han
3. Uıǵyr Temir
4. Ámir Seıit Áli
5. Moǵol ámirleri
6. Ámir Muhammed shah
7. Ámir Kárimberdi
8. Ámir Hajberdi Bekjek
9. Duǵlat
10. Barın
11. Isan taıshy
12. Amansanjy taıshy
13. Sultan Ábýsaıd myrza
14. Myrza Áli kishik
15. Joshy han
16. Jánibek han
17. Kereı han
18. Ózbek- qazaq
19. Qazaq sultandary
20. Mamash han
21. Tahır han (Taıyr han)
22. Rashıd han.
«Tarıh-ı-Rashıdı» kitaby qarapaıym oqyrmanǵa taqyryp turǵydan túsinigi aýyr bolyp kórinedi. Oǵan aıǵaq retinde atalǵan 39-áńgimeniń ózinde jalpy da, jalqy da 22 keıipkeri bar. Oqyrman áńgimedegi keıipkerlerimen jaqyn tanysyp, boıyna sińirip almaǵan jaǵdaıda áńgimeniń baıybyna bara almaıtyny ap-aıqyn. Ekinshiden, atalmysh keıipkerler tarapynan oryn alǵan tarıhı oqıǵalar jaǵrafııalyq terrıtorııasy keń. Sol úshin onyń aýqymyn zeıinde somdap, onyń shekarasyn elestetip otyrǵan jaǵdaıda keıipker men terrıtorııa arasynda baılanys paıda bolady. Sonyń nátıjesinde, bılik úshin talas-tartys naqty bir uǵymǵa aınalady. Máselen kúni búginge deıin jalpy tarıh oqyrmanyna túsinigi aýyr «Máýrenáhr» () jarmasyp keledi. Mundaı ataýlardyń qazaq uǵymyna jaqyn bolýy úshin eki joly bar:
1. Qazaqshaǵa tárjima bolýy kerek.
2. Udaıy túsinikteme berip otyrý qajet. Sonda oqyrman sanasyna ábden sińisip, onyń mán-mańyzy jańa oı týdyra alady. Áıtpese onyń mańyzyn túsinbeı-aq jattandy, túsiniksiz ataý qalpynan ajyraspaı qazaq oqyrmany úshin jat sóz bolyp, jadynan oryn alyp júre beredi.
Bul áńgimeniń máıegin uǵa bilý úshin áýeli onyń keıipkerlerin jaqynnan tanyǵandy qajet etedi. Olardyń shyǵa bastaýy Shyńǵys hanǵa tikeleı nemese tikeleı emes túrde baılanysty.
Shyńǵys han kózi tirisinde tórt uly Joshy, Shaǵataı, Úgedeı (Oqtaı), Tólege ózi baǵyndyrǵan elderdi bólip berdi. Joshyǵa Qypshaq dalasy, Shyǵys Túrkistan, Maýeránnáhr Shaǵataı úlesine tıdi. Batyı han bastaǵan Joshy han áýletteri Altyn Orda memleketin qurdy.
«Tarıh-ı-Rashıdı» kitabynyń negizgi keıipkerleri – Shaǵataı han men Joshy han áýletteri. Al Ámir Temir men onyń áýletteri keıipker retinde «Zafarnama» kitabynan alynǵan. Óıtkeni Shaǵataı áýletterin Maýrenáhrden qýyp shyqqan Ámir Temir. Osy turǵydan alǵanda negizgi keıipkerge aınalǵan. Sondaı-aq Shaǵataı men Joshy áýletteriniń saıası kózqarasyna baǵyt berip otyrǵan, olardyń tóńireginde jıylǵan túrli taıpalardan shyqqan ámirler. Sondyqtan yqpaldy taıpalar da osy áńgimeniń jelisinde anyq kórinip tur.
Bul kitapta Túrkistan, Qypshaq dalasy keńistiginde kóptegen rý-taıpalardyń ámirleri oryndy-orynsyz saıası básekege qatysyp júrgenine kýá bolamyz. Eńbek bul úrdistiń jappaı keselge aınalǵanyn somdap beredi. Sol tarıhı kezeńdegi eń soraqysy rý-taıpalar arasynda júrip jatqan saıası báseke az bolǵandaı, rý ishinde de, bir otbasy arasyndaǵy áýletter arasynda da aıaýsyz júrip jatqan taqtalastyqty shynaıy baıandap beripti.
«Tarıh-ı-Rashıdı kitabyn oqý barysynda bılik taǵyna talasqan toptar memlekettik ıdeologııadan jurdaı taqqa, baılyqqa talasyp júrgen tobyrǵa uqsaıdy. Onda kóptegen rý-taıpalyq saıası-áskerı básekeniń kesirinen naqty bir memlekettik mejege umtylystarǵa kedergiler jasap kelgeniniń tájirıbesi saıasattaný salasynyń zertteý obektisi bola alady. Sondaı-aq kóptegen jer-sý, qalalar men eldimekenderdiń aty atalady. Sondyqtan jaǵrafııa, tarıh, ádebıet, din, til, psıhologııa, sotsıologııa, saıasattaný taǵy basqa sala mamandary bul shyǵarmanyń árbir sózine, árbir qarys jerine muqııat zer salyp zertteýge bel býǵandary jańa oı keńistigin ashady. Uly Dalanyń uly oıshyly bola bilgen tulǵa túrkiniń keń baıtaq terrıtorııasyn boıyna sińirip, urpaǵyna amanat ete alady.
Shyńǵys hannyń ekinshi uly Shaǵataı ákesinen Ystyqkól aımaǵy, Ile ózeniniń boıynan Balqash kóliniń ońtústik shyǵysy, ıaǵnı Shý, Talas jazyǵynyń shyǵys bóligin mura etip alǵan edi. Shaǵataı han 1227–1242 jyldar aralyǵynda bul aımaqty ózi bıledi. Odan keıin urpaqtaryna tıesili boldy. Shaǵataı men onyń áýletteriniń bılik qurǵan jyldaryn shamalap brıtanııalyq shyǵystanýshy, teńgetanýshy, arheolog Stanlı Lın Pool (1854–1931) «Islam sultandarynyń qabattary» atty zertteý jumysynda tómendegideı keste jasap bergen:
1. Shaǵataı han 1227 –1242
2. Qara Qulaǵý 1242 –1247
3. Iissý Máńgi 1247 – 1252
4. Qara Qulaǵý 1252 –1252 /ekinshi ret jyl boıynda birneshe aı bıledi./
5. Urǵynsha Hatyn 1252 – 1261
6. Alǵy 1261–1266
7. Mubarak shah 1266 – 1266 /osy jyl boıynda birneshe aı bılik qurdy./
8. Barak han 1266 – 1270
9. Nıkpeı 1270 – 1272
10. Toqa Temir 1272 –1274
11. Daýa han 1274 – 1306
12. Kúıshik han 1306 –1308
13. Teligi 1308 – 1309
14. Kebek han 1309 – 1309 /Kebekte osy jylda bar-joǵy birneshe aı bılep turady./
15. Esenbuǵa 1309 – 1318. /eskertý: bul Esenbuǵa «Tarıh-ı-Rashıdı» kitabynyń keıipkeri emes. Onyń keıipkeri- II Esenbuǵa. Ol jóninde aldaǵy tıisti kestede atyn atap, túsinik beremiz./
16. Kebek han 1318 – 1321 /ekinshi ret handyq taqqa otyrdy./
17. Elshigedı 1321–1321 /osy jyl aralyqta birneshe aı bılik etti./
18. Daýa Temir 1321– 1322
19. Termyshyryn 1322 – 1330
20. Sanjar 1330 – 1334
21. Jeńgeshe 1334 – 1335
22. Buzyn 1335 – 1339
23. Esentemir 1339 – 1340
24. Áli (Úgedeı urpaǵy) 1340 – 1342
25. Muhammed 1342–1343
26. Ǵazan 1343–1346
27. Danyshpasha (Úgedeı urpaǵy) 1346 – 1348
28. Baıanquly 1348–1354 /6- 214,216/.
Bul keste Shaǵataı han men onyń áýletteriniń bılik qurǵan birinshi kezeńi. Bul kezeńniń handary «Tarıh-ı-Rashıdı» kitabynyń negizgi taqyryby emes. Óıtkeni Shaǵataı handyǵynyń Toǵlyqtemirden bastalatyn handyq kezeńi «Tarıh-ı-Rashıdı» eńbegine negizgi taqyryp retinde áńgimelerine arqaýy bolady. Stanlı Lınniń bul kestesin shartty túrde qabyldaǵan jón. Óıtkeni Shaǵataı hannyń áýletteriniń bılik qurǵan jyldary túrli zertteýler men tarıhshy ǵalymdar tarapynan túrli datalardy kórsetedi.
Shaǵataı han ákesinen mura bolǵan Máýrenáhr men Shyǵys Túrkistannyń bir bóligin bılep, áýletterine mura etken. Biraq olardyń bıligi ólke úshin sátti bola qoıǵan joq. Onyń basty sebebi, Shyńǵys hannan Shaǵataı han, odan ári tórelik zańmen urpaqtan urpaqqa jalǵastyra bılik júrgizý, ıaǵnı muragerlik basqarý tarıhta saıası bankrotqa aınalǵan júıe. Árıne, bul júıeniń zardabyn Túrkistan kóp kórdi. Bul saıası júıe retinde zerttelýge tıis taqyryp. Oǵan Shyńǵys hannyń keıingi áýletteri dál ákedeı saıası-áskerı qabiletke ıe bola alýlary ekitalaı. Sondyqtan muragerlikpen kelgen keıingi han, ne patsha saıası qabileti tómen bolsa óziniń tóńiregindegi bedeldi, belsendi, parasatty, jaýynger ámirleriniń saıası oıynshyǵyna aınalady. «Tarıh-ı-Rashıdı» osy turǵydan saıasattaný ǵylymyna negizgi ádebıet retinde óte qundy eńbek bola alady. Sondyqtan elderdiń damý protsesi demokratııalyq saıası basqarýdan ótetin aksıomasy anyq kórinis tabady.
Shaǵataı han áýletteriniń handyq basqarý júıesi I Esenbuǵa hannan keıin ishki taqtalastyq, saıası tartystarmen quldyraı túsi. Tipti Ǵazan hannan keıin zaty bylaı tursyn, atyna laıyq memleket basqarý qaýqary joǵaldy. Sol jyldary Máýrenáhr men Túrkistan ólkelerinde jańa saıası araıy sáýle shashatyn Ámir Temir sábılik shaǵyn Kesh qalasynda ótkizip jatty. Shaǵataı han men áýletteriniń birinshi kezeńiniń kúni batyp bara jatqanda «han teginen» hantaǵyna otyrý kerek degen qaǵıda boıynsha kózi ashyq, kókiregi oıaý saraı ámirleri shyn ba, qııaldan jasady ma, áıteýir duǵlat (dýlat) taıpasynan shyqqan ámir Bolatshy shaǵataı ulysy álsireı bastaǵanyn baıqap qaldy. Sodan qaıtys bolǵan I Esenbuǵanyń Meńlik zaıybynan týǵan Toǵlyqtemir bar edi. Ol Ábibákir Duǵlattyń qolynan qutylyp, tiri qalyp Moǵolstan ólkesiniń bir aımaǵynda jasyryn anasynyń janynda ómir súrip júrgen jerinen Temirtas degen bir kisini jiberip alǵyzǵan. Ol kezde Toǵlyqtemir on alty jasta bolǵan. 1347 jyly on segizge tolǵanda ony Moǵolstan ólkesinde taqqa otyrǵyzdy. Ámir Bolatshy duǵlat ne úshin bul iske qulshyna kirisip, Toǵlyqtemirdi han kóterdi? Árıne, ol jaıynda kitap avtory sebebin aıtqan. Bul jaıynda duǵlat (dýlat) taıpasynyń jáı-kúıin jazǵanda jan-jaqty túsinik beriledi. Sondaı-aq Moǵolstan men Maýrenáhr terrıtorııalary bir-birinen aıyrmasy bar ma? Ol eki ólkeniń saıası basqarý júıesinde ózgeshelik bar ma? Jáne eki ólkeniń saıası-áskerı qatynastary qandaı bolǵan? Aldaǵy jazbalarda suraqtyń jaýaby aıtylady. Bul jerde aıtaıyn degen másele – «Tarıh-ı-Rashıdı» kitabynyń avtorynyń basty maqsaty Shaǵataı hannyń ıslam dinin qabyldaǵan urpaqtarynyń esimin hatqa túsirip keleshekke qaldyrý edi. Avtordyń kózqarasy boıynsha Shaǵataı áýletterinen ıslam dinin qabyldaǵan Toǵlyqtemir han boldy. Sondyqtan ol shaǵataı urpaqtary arasynda ıslamdy qabyldaǵan tuńǵysh han. Jáne ıslam dini tóńiregindegi basshylar men ámirlerge qabyldaýdy mindettegen ári ıslam dininiń nasıhattaýshysy bolǵan. Endeshe, «Tarıh-ı-Rashıdı» shyǵarmasynyń basty keıipkeri Toǵlyqtemir hannyń (1329–1363) bılik qurǵan 1347-1363 jyldar men onyń áýletteriniń tarıhy Ábýsaıd hannyń uly Rashıd hanǵa deıin áńgime ózegi bolǵan 1533 jyldardy qamtıdy.
Biraq tarıhı derekter boıynsha Shaǵataı hannyń áýletteriniń birinshi bılik kezeńinde Mubarak shah ıslam dinin qabyldap musylman bolǵan. Al Myrza Qaıdar ózi jazǵandaı Toǵlyqtemir hannan buryn Baraq han (1266–1270) jáne Kebek han (1309–1398–1324) musylman bolǵanyn aıtady. Onda: «Toǵlyqtemirge deıin-aq ıslamdy Baraq han, odan keıin Kebek han qabyldaǵan edi. Alaıda osy handar kezinde moǵol ulystarynda ıslam damı almaı quldyrap, jahannam yldıyna bet aldy. Al dáýletti Toǵlyqtemir han baqytty soǵol ulysyn ıslam jolynda tolyqtaı alǵa jetelep otyrdy.», – /1-104/ dep jazǵan.
Sol jyldardaǵy saıası-tarıhı shytyrman oqıǵalardyń arasynan qazaq handyǵy boı kórsete bastaǵan. Sol úshin atalǵan kezeńniń saıası tarıhyn jaqynnan tanyp, seze bilý úshin Toǵlyqtemir men onyń áýletteriniń aty-jóni jáne bılik qurǵan jyldar kestesimen tanysqan jón. Óıtkeni Qazaq handyǵy memleketi Altyn Orda memleketi Kavkaz ben Qypshaq dalasynda ishki taqtalastyqtan quldyrap, parshalanyp jatqan zamanda bir jaǵynan, al Shaǵataı hannyń ekinshi urpaǵy, ıaǵnı Toǵlyqtemir han bastaǵan handyqtyń alaýyzdyǵynan ydyrap jatqan shaǵynda ekinshi jaǵynan, Ámir Temir áýletteri saıası báseke qasabynyń pyshaǵyna ilinip jatqan kezeńine tap bolyp, ózderiniń jańa memlekettik qurylymyn qurýǵa májbúr bolǵan edi.
Túrkistan tarıhynyń ejelgi jáne ortaǵasyrlyq dáýiri men ásirese Altyn Orda memleketinen bastaý alǵan Qazaq handyǵyn Túrkistan men onyń tóńireginde bolyp jatqan saıası qubylystarmen salystyra jas urpaqqa tanystyra alsaq, memlekettik múddeniń mańyzdylyǵyn tereń sezdirte alamyz. Áıtpese tarıhty bólshektep úıretý tyńdaýshyǵa óz tarıhynyń mán-mańyzyn boıyna sińdire almaıdy. Jas urpaq tarıhyn tutastaı qarap boıyna sińire almasa, bólshektep úırengen tarıhı málimet oǵan bir jat dúnıedeı kórinip, jattandy túrde jadyna saqtalýy múmkin. Al jańa urpaq óz tarıhynyń qandaı jaǵdaıda, qandaı joldarmen, qandaı maqsatta paıda bolǵanyn bilip júrse, onyń sanasynda memlekettik múdde paıda bolady. Bul nátıjege bir kún, eki kúnde bola qoımaıdy. Bálkim, uzaq jyldar ustazdardyń bilimdiligi jáne memlekettik múddelilik ıdeologııa arqasynda týyndaıtyn nátıje bolmaq.
Jas urpaqqa óz tarıhyna ózgeniń aıtqanyn jattatpaı, óziniń ulttyq tarıhı sanasyna qozǵaý salǵan jaǵdaıda memlekettik múddeni olarǵa sezdire alamyz.
Al óz tarıhyn óz kózimen, ózgeniń tarıhyn óziniń eldik múddesimen qaraı almaǵan el udaıy aldanyp, bodan bolyp júre beredi. «Tarıh-ı-Rashıdı» shyǵarmasynyń uzyn sonar dáristeriniń biri osy bolmaq.
Joǵaryda (syzbada) Toǵlyqtemir jáne onyń áýletteriniń kestesi boıynsha II Esenbuǵa «Tarıh-ı-Rashıdı» eńbeginiń negizgi keıipkeri. Óıtkeni II Esenbuǵa Qazaq handyǵynyń Shý boıynda qurylyp, aıaq tireýine bastama jasady. Keste boıynsha Ýaıys hannyń eki uly bar: Biri – II Esenbuǵa, ekinshisi – Júnis han. Sondaı-aq «Tarıh-ı-Rashıdı» eńbegi Shaǵataı hannyń áýletteriniń ekinshi kezeńin Toǵlyqtemir hannan bastap, Rashıd hanmen aıaqtaıdy.
ESKERTÝ:
1. Kóp rette «myrza», «sultan», «hoja» () «qazaqtar bul qurmet ataýdy kóbine qoja dep jazyp júr» ataýlary kezdesedi. Bul sózder berilgen ataq bolǵan soń retine qarap olardy kishi nemese úlken árippen jaza berýge bolady.
3. Keıbir esimder túpnusqada eki túrde jazylǵan. Máselen, Toǵlyqtemir nemese Toǵlyq Temir. Esen Buǵa nemese Esenbuǵa. Bólek nemese qosylyp jazyla beredi. Oqyrman oǵan asa mán bermeı-aq qoısa bolady.
2. «Myrza Qaıdar» dep qysqartyp dostary tarapynan aıtylýy onyń atasynyń «Muhammed Qaıdar» atymen shatasyp qalmaý úshin qoldanylǵan.
Sonymen qatar avtordyń taıpasy kitabynda «Duǵlat» () dep oǵyz dıalektisi boıynsha jazylǵan. Biz qypshaq dıalektisi boıynsha «Dýlat» dep qoldanysqa engizdik.
Islam Jemeneı,
ál-Farabı atyndaǵy
Qazaq ulttyq ýnıversıteti
«Turan-Iran» ǵylymı-zertteý
ortalyǵynyń dırektory,
professor, fılologııa
ǵylymynyń doktory
