SAǴDI ShIRAZI JYRLARY
Saǵdı Shırazı — qamarı jyl sanaǵy boıynsha 600-610 jyldar aralyǵynda Shıraz qalasynda dúnıege kelgen. Parsy tildi halyqtarda "sóz ustazy" atalyp ketken osy uly aqynnyń artynan qalǵan poEzııasy men prozasy qazir álemde tanymal.
Uly aqynnyń poEzııa jáne prozada jazylǵan kóptegen shyǵarmalary bar, onyń ishindegi eń tanymaly — "Gúlstan" men "Býstan" eńbekteri.
Saǵdı óziniń alǵashqy qaǵaz betine túsken shyǵarmasyn, ıaǵnı "Býstandy" sh.j.s.b. 655 jyly sáıkesinshe, 1276 jyly támamdady. "Saǵdı-nama" dep te atalyp júrgen "Býstan" eńbegi Saǵdı álemniń túrli jerlerinde saıahattap júrgen kezinde jazylǵan.
Býstan jaryq kórgennen bir jyldan keıin jazylǵan "Gúlstan" álemniń ádebı jaýharlarynyń biri sanalady. Bul kitapty avtor túsinikti qara sózben óleń joldarymen aralastyra otyryp, jazǵan. Saǵdı qoǵamdyq ómirdiń jaqsylyqtar men jamandyqtaryna oqyrmannyń kózin ashady.
***
Shól dalada shańda jatqan kómilip,
Sezilmeıdi qundylyǵy marjannyń.
Jol bilmeıtin janǵa artpa kóp úmit,
Kedergiler tap bolady aldan myń.
***
As qoıylsa aldyna toq adamnyń,
Bir kemshilik taýyp oǵan taǵar min.
Ashyqqan jan syldyr sýly tamaǵyn,
Qaldyrmastan jalap jeıdi tabaǵyn.
***
Kórsetpe jaýǵa eshqashan álsiz tusyńdy,
Surarsyń saýǵa tesken kezinde ishińdi.
***
Danyshpan jan keme syndy júzip júrgen aqyryn,
Úndemeı-aq kórsetedi ózge jurtqa aqylyn.
Aqymaq jan barabandaı júrer ylǵı dańǵyrlap,
Áıtse daǵy ishi qýys, turatuǵyn qańǵyrlap.
***
Aqymaqtar arasyna tap bolǵanda dana jan,
Qurmet kútý tastalsynshy óshirilip sanadan.
Aqymaqtar ashtyrmasa dana jannyń aýyzyn,
Tańqalmaǵyn, tas jarady gaýhardyń da qaýyzyn.
***
Dushpandarǵa eshqashanda sezdirmegin qaıǵyńdy,
Aınaldyrar qýanyshqa toı-toılardaı jaı kúngi.
***
Negizine árbir istiń zulymdyqty salǵanyń,
Tamyryńa balta shabar, jemissiz bop qalǵanyń.
Nazar salǵyn ǵalym jannyń aıtqan árbir sózine,
Áreketi tursyn meıli jaqpaı seniń ózińe.
Ilim úıren, meıli tursyn qabyrǵada jazylyp,
Óıtkeni ol qazyna ǵoı alynatyn qazylyp.
***
Ózge jurtqa jamandyqty sepkeniń,
Erteńgi kún ókinishti ópkeniń.
***
Jatqanynsha jas sulý qyz kári shaldyń qasynda,
Jebe tıip ólip ketse jón bolady rasynda.
***
«Baqytty kim, aıtyńyzshy, baqytsyzdyq nemene?»
Bir danaǵa qoıylypty osy saýal kónede.
«Baqytty jan – egin egip, ıgiligin kórgeni.
Baqytsyzdyq – bar baılyǵyn ıgerýsiz kómgeni».
***
Joǵary qyp kórsetetin ózgeden,
Sóz óneri sharyqtatar adamdy.
Ornymenen qoldanbasa sóz degen,
Itten tómen ete alady nadandy.
***
Bola alsań jaqsylyqtyń jarshysy,
Tasýylmaıdy asyǵyńnyń alshysy.
Jaqyn bolsań zulymdyqqa bir taban,
Zulymdyqpen jaýap berer jurt oǵan.
***
Qıyndyqqa joldasyńdy tastasań,
Sen tynyshtyq taba almaısyń eshqashan.
***
Tájirıbeń bolmaı turyp jasaǵanyń tirlikti,
Renishke tap qylady, sosyn buzar birlikti.
***
Ózin jurtqa danyshpandaı kórsetip,
Daýlasatyn adam bolar danamen.
Nadandyǵyn júrgen jan ǵoı ólshetip,
Tirligine boılaı almas sanamen.
***
Álsiz qoldar ıgere almas qylyshty,
Álsiz júrek teris eter durysty.
***
Jasamasań ózgege esh jamandyq,
Zulymdyqtan saqtar Táńir aman qyp.
Zulym jandar aınalańda tolyp júr,
Búldiretin zárli ýmen jolyn kil.
***
Qorqynyshty kúná isti jasaǵany ǵalymnyń,
Qylmysynan artyq bolar qarapaıym zalymnyń.
Ǵalym adam bul kúnáni bile tura qashaıdy,
Nadan ár kez qylmystaryn soqyrlyqtan jasaıdy.
***
Bar baılyǵyń taýsylyp qap úıińde,
Qarap qalsań osy eki nanyńa.
Birin onyń satyp jiber, kúıinbe,
Jaýhar alǵyn em bolatyn janyńa.
***
Nadandyqpen bul ǵylymdy talqylaý –
Sorǵa bıdaı ekkennen de artyq-aý.
***
Bos ustasań qolyńdaǵy bul qylyshty qaı-qaısyń,
Ómir boıy ókinishpen barmaǵyńdy shaınaısyń.
***
Únsiz qalý – aqyldylyq nadanǵa,
Bara alsa dál osyndaı qadamǵa.
Eger muny túsinetin adamǵa –
Danyshpandyq jasaǵany ǵalamda.
***
Sen shynaıy ǵashyq bola almassyń,
Súıiktińniń bal sharabyn ishpeseń.
Baqytty jan – tatqan ýdy alǵash kim,
Janasyń da órtenesiń ishte sen.
***
Eki adamnyń nátıjesiz jumysy,
Zaıa bolar atqarǵan bar shyn isi:
Baılyq jııý, paıdalanbaý tyrysyp,
Ǵylym oqyp, qoldanbaǵan munysyn.
***
Jetkiń kelse dárejege máýeli,
Keýdeńdegi ıtti óltir áýeli.
***
Asyqpaǵyn, egerde sen tynyshtyqty kókseseń,
Qulaq asqyn danalarǵa qarap júrmeı tekke sen.
Júıitkısiń tulpardaıyn shól dalada kósilip,
Minseń túıe adasasyń barar jerden keshigip.
***
Adamzatty bul Táńirim joǵary etip jaratqan,
It baıǵusqa bergen oryn eń tómengi taraptan.
Qanaǵatsyz jannan keıbir dep aıtady alaıda,
Qanaǵatty ıt joǵary turady dep qalaıda.
***
Turǵyzbasań jandy eger qulaǵan,
Jyǵylmastaı bolyp júrgin attaı shyn.
Qaıǵy basyp shaq týǵanda jylaǵan,
Qol sozatyn esh adamdy tappaısyń.
***
Eshqashanda sóılep jatqan adamnyń
Sózin bólip, almaǵaısyń mazasyn.
Sóz tyńdamaý – tirligi ol nadannyń,
Tartqyzady túbinde bir jazasyn.
***
Ǵalym bolsań dámin bilmes eńbektiń –
Jemis bermes qur ánsheıin dóńbeksiń.
***
Óz qatesin balaıtuǵyn durysqa,
Adamdarmen eshqashanda uryspa.
Soqyr jandy emdeý degen alaıda,
Eshkimge de soǵa qoımas ońaıǵa.
Qısyq aına sekildi onyń júregi,
Sıyqsyzdy sulý kórer únemi.
***
Bir kempir aıtty ulyna:
«Barystaı edi aıbatym,
Pilden de zor-tyn qaıratym.
Esińde bolsa shynynda,
Kóterýshi edim qolymda,
Táttiniń berdim molyn da.
Keziktim taǵdyr synyna,
Dármenim meniń taýsyldy,
Irisiń óziń taý syndy».
***
Qasyńdaǵy bolsa dosyń shynaıy,
Ońǵarylar jolyńyz da udaıy.
Aman-esen alyp shyǵar ózińdi,
Jolyqqanda kedergiden pináıi.
Jaǵympaz dos orta jolda jalt berer,
Basyna bir týǵan shaqta kún-aıy.
***
Turǵan shaqta qatygezdik dáýirlep,
Meıirimge eshqashanda oryn joq.
Meırimdilik dos etpeıdi jaýyńdy,
Talapshyl bop, arttyrady daýyńdy.
***
Patshalardyń dostyǵyna senbegin,
Kúdiktense esh bolady eńbegiń.
***
Dos bop júrip tas atýshy tasadan,
Qorqynyshty jaýdan qastyq jasaǵan.
***
Eńbegińmen kórsetpeseń alaıda,
Qabiletiń men darynyńnan ne paıda?
***
Aýyrmasa eshqandaı da tisińiz,
Nandy shaınap qampaıady ishińiz.
Shaınaıtuǵyn nanyńyz bul bolmasa,
Bul – qıyndyq, ózge azap dalbasa!..
***
Qanaǵatpen jegen tamaq sińimdi,
Qajetińdi óteıdi ǵoı búgingi.
Artyq tamaq aýyr tıer aǵzańa,
Salmaq salyp aýyrlatar júgińdi.
***
Óz jaýyńdy sanasańyz dármensiz,
Qatelesken bop shyǵasyz álden siz.
Alapat órt ushqynnan da shyǵady,
Abaılańyz, Táńirdiń kóp synaǵy.
***
Aqyldy basshy árqashanda tózimdi,
Ustaıdy tejep qysqan ashý sezimdi.
***
Úndemese oılap qalma momyn dep,
Bilmeısiń ǵoı oıy qandaı onyń tek.
***
Durys oıla, jaman oıǵa burǵyzba,
Qabyrǵany irgetassyz turǵyzba.
***
Zulymdyqty kim kóbirek qoldasa,
Ózge jurtqa qaýiptirek ol asa.
Ister jasap syımaıtuǵyn uǵymǵa,
Aınalasyn batyrady shyǵynǵa.
***
Qandaı ǵajap baqytty ǵashyqtyń kózi,
Jolyǵam dep Dıdarǵa bal-bul janady.
Kóńilin demdep sharapqa tasytty ózi,
Qııamette de mas bolar árbir qonaǵy.
***
Janýarlardan artyqsyń tek sózińmen,
Alaıda ańdar artyqtaý ǵoı ózińnen.
Ózgeniń basyn sen qatyrasyń bos sóılep,
Janýarlaryń túsinisedi sezimmen,
***
Jaýlardyń da tyńdaı júr dáıim keńesin,
Óz sanańa tek óziń ǵana egesiń.
Áreket et saralaı bilip aldyńdy,
Qarsylasty aqylyńmen de jeńesiń.
***
Ár isińdi aldyn ala bilip al,
Ár ortada onyń daǵy júgi bar.
Yntymaqta dostaryńmen qatynas,
Dushpanyńmen birge ishpe jatyp as.
***
Aýzyńdaǵy Táńir bergen bul tiliń –
Bilgen janǵa taýsylmaıtyn bir ilim.
Asha alar qazynanyń esigin,
Ashylmasa izdegeısiń sheshimin.
Asyl tasqa jolyqtyrsa qýanǵyn,
Tumsyq buzar judyryǵy jýannyń.
***
Jyly sóılep, tóge bilseń meıirim,
Ózgertesiń pildiń daǵy peıilin.
***
Keńes bermek bolǵan adam qyrsyqqa,
Keńes alsyn ózi dáıim qyrsyqpaı.
***
Yntymaqpen qumyrsqalar jabylsa,
Arystanǵa zor kóriner saǵymsha.
Qudireti kúshti dáıim birliktiń,
Oǵan qarsy kele almaıdy kil myqtyń.
***
Ómirdegi syılyqtyń eń úlkeni –
Shyqqany jaqsy atyńnyń.
Qıyn emes sonshalyqty bul tegi,
Qorlyqqa qalaı shatyldyń?..
***
Eı, dana jan, artar kúná ıgilikke jat bolý!
Jaqsylyqtan qashsań erteń qıyn soǵar aqtalý...
***
Qaı isiń de asyǵysta jasalǵan,
Tym uzaqqa sozylmaıdy qashannan.
***
Ózgelerdiń qaıǵysyna ashymasa janyńyz,
Laıyq pa adam atyn ap júrýge aryńyz?
***
Aqyl-oımen eńbek etseń jalyqpaı,
Arylasyń qasiretten zaryqpaı.
***
Túsip qalma aldaýyna jaýyńnyń,
Jaǵympazdyń qaıtarǵaısyń taýyn myń.
Jaýyń seni orǵa aparyp jyǵady,
Jaǵympaz tek ashkóz bolyp turady.
***
Kórgensiz kóptiń aldynda tili josylǵan,
Sóz aıta almaı dana jan da bar tosylǵan.
Qulaqsyzdarǵa aıtylǵan barlyq sóz jetim,
Jupardy joıyp jibermek sasyq ózge tym.
***
Jarqyn aqyl basta turar jasyryn,
Qaýashaǵyń jetildirer asylyn.
Basymyzǵa uqsaǵanmen asqabaq,
Aqyly joq, ishi onyń bos qaýaq.
***
Betpaq qatyn bolsa eger alǵanyń,
Ómir boıy qıyndyqta qalǵanyń.
***
Kún sekildi jarqyraıdy keńeste,
Shaıqastarda arystan bop elester.
Aqylmenen sheshetuǵyn ár isin,
Jandy árkim kishipeıil demes pe...
***
Asyl tasqa qansha laı jaqqannan,
Qundylyǵyn eshqashanda joımaıdy.
Kókke shańdar kóterilgen aq tańnan,
Taý-tóbege aınala da qoımaıdy.
Ókinishti daryn qalsa qoldaýsyz,
Qabiletsiz – zulym bolar ol daýsyz.
***
Saq bolǵaısyń úndemegen adamnan,
Bilmeısiń ǵoı qandaı oıy barlyǵyn.
Bos demegin qalyń nýdy qalanǵan,
Shyǵa keler buqqan jyrtqysh ań búgin...
***
Qandaı erkek ekenińdi dáleldep sen alǵaısyń,
Úılenýge asyl jardy sonan keıin tańdaısyń.
***
Qý qulqynnyń quly eger bolmasa,
Túse qoımas birde-bir qus torǵa asa.
Itermese ańshyny da qulqyny,
Áýre bolmas tuzaq salyp bir kúni.
***
Adamdyqty tárki etip kimde-kim,
Ot tutatyp shyrqyn buzsa irgeniń.
Nazar salsań tirliginiń sońyna,
Ózi jaqqan órtenedi shoǵyna.
***
Yqylassyz bilim alǵan shákirt bul –
Qanaty joq qus sekildi paqyr ol.
***
Dostaryńnan kemshiligiń jaıynda esh surama,
Kóńilińdi qaldyram dep aıta qoımas sirá da.
Dushpanyńnyń pikirine qulaq salǵyn ylǵı da,
Kem tusyńdy terip júrer ıtermek bop yldıǵa.
***
Jemis bermes aǵashqa bul eshkim de,
Tas laqtyrmas aqymaq ta, estiń de.
***
Otyra almas jannan jurtty bir sátke de kúndemeı,
Myń ese artyq bir buryshta otyrǵan jan úndemeı.
***
Batyldyq degen –kúshinde emes bilektiń,
Júzinde emes qylyshtyń.
Batyldyq degen – bolýy ádil júrektiń,
Sabyrlylyqqa tyrysqyn.
***
Ashýshań bolý shekten tys,
El-jurtqa úreı týǵyzar.
Meıirimsizdik – óktem kúsh,
Qasyńnan jurtty qýǵyzar.
Qasyńnan bezip keterdeı,
Ózgege qatal bolmańyz.
Jylylyq sepkin shekerdeı,
Álsizdi dáıim qorǵańyz.
***
Jala jaýyp, shyǵyn etseń sózińdi,
Sol jalańyz óltiredi ózińdi.
***
Sabyrly bolsań, muratyńa jetersiń,
Asyǵystyqpen orǵa da qulap ketersiń.
***
Qaıtys bolǵanda jaýyńyz,
Baqyttymyn dep shattanba.
Seniń de qular taýyńyz,
Máńgilik emes aq tań da.
***
Aqymaq jan eshkimmenen talaspaı,
Tursa eger jón bolady jaq ashpaı.
Jetken bolsa buǵan onyń sanasy,
Tym aqymaq bolmaǵany shamasy.
***
Aýyrtpasa júrekterin ózge jannyń qaıǵysy,
Aıtshy qane, adammyn dep aıta alar qaı kisi?
***
Baılyq, shirkin, ómirińdi raqatqa bóleıdi,
Biraq ómir berilmegen toltyrsyn dep kómeıdi.
***
Jyndymenen dos bolsań sen egerde,
Bir danalyq tabylmaıdy senen de.
***
Qalap tursa aldaspandy kóńiliń,
Keser tilim jaýlaryńnyń ómirin.
***
Bul pendeler qansha márte aıtqanymen taqqa min,
Eki jaǵdaı ıtermeler qyzmetine patshanyń:
Onyń biri – otbasyńdy asyraıtyn nanyńyz,
Ekinshisi – keýdeńdegi shyryldaǵan janyńyz.
***
Mınýt saıyn bir adamnyń jany kókke ushady,
Qımasa da tárki eter bul ómirdi ǵajaıyp.
Nazar salǵyn, bolyp júrme tekten-tekke qusaly,
Qala berer osylaısha ortamyz da azaıyp.
***
Káriliktiń qasıeti – aıaǵyńnan qaldyrý,
Ómirińdi birte-birte solǵyndatyp jandyrý.
***
Bul ótirik júregińe aýyr jara salady,
Jazylǵanmen jaralaryń tyrtyq máńgi qalady.
***
Urynbaǵyn eshkimge de jónsiz tek,
Aıamaǵyn jaýyńdy da álsiz dep.
Kúsh jınasa álek salar basyńa,
Raqym etpes kári menen jasyńa.
***
Qupııańdy dosyńmen de bólispe,
Dosyńnyń da dostary bar sebebi.
Jarııa bop ketýine kelispe,
Taıaq bolyp óz basyńa keledi.
***
Bir jaman sóz aıtqan bolsań ózge jandar týraly,
Durys bolsyn, kómeıińde túıin bolyp turady.
***
Rýhyńmen ómir súrý – jarqyratar esińdi,
Tánińmenen ómir súrý – qarańǵy eter keshińdi.
***
Aqyldysyń ba, shyǵarsyń bálkim aqymaq,
Kishkentaısyń ba, ulysyń turǵan jarqyrap?
Aıta almaımyn, bilmeımin ony ázirge,
Sózińdi estip, qorytpaıynsha qalqyp ap.
***
Ómirge keler bar adamdar pák bolyp,
Keıinnen ákeń tárbıeleıdi jaq bolyp.
Otqa da seni tabyndyrady senimmen,
Hrıstıan deıdi, ıahýdı deıdi at berip.
***
Jan-janýar padıshasy arystan dep aıtady,
Al esekti teńep júrer ylǵı daǵy sorlyǵa.
Kúni boıy qyzmetińdi esek jasap qaıtady,
Adamzatty jaryp keter arystanyń zor myna.
***
Álemdegi adamzattyń balasy,
Bir balshyqtan jaralǵan ǵoı dál osy.
Jaralansa eger seniń bir músheń,
Aýyrady bútkil deneń, qarashy.
Barlyq qaıǵy nege ortaq bolmasqa,
Buǵan endi kimniń jeter sanasy?
***
Adamdarmen kezdeskende janasyp,
Sóılesken jón sanasymen sanasyp.
Aýdarǵan Kenjeǵalı QOShYM-NOǴAI
