QAZAQ QYZY, QAZAQ ANALARY QANDAI BOLǴAN!
Asa qabyletti, oqyǵan, erjúrek, batyr analar sansyz kóp!
Olar:
SYLANDY ANA. (VII-VIII ǵ.) El aýzyndaǵy ańyz-áfsanalar men shejire derekteri boıynsha, Sylandy ana — Uly júzge kiretin, Báıdibektiń nemereleri, Jálmenbettiń uldary bolyp keletin Ysty, Oshaqty, Shapyrashtynyń anasy. Uly júz shejirelerinde kórsetilgendeı, Sylandy ananyń –batyr ana!
ALYP ANA. Ańyz keıipkeri. Jazba derekterde batyr áıel jerlengeni aıtylady. Arheologııalyq zertteýler bul jerde XIV-XVI ǵasyrlarda ortaǵasyrlyq kúmbez turǵanyn kórsetedi.. Kúmbezder men saǵanatamdar áktas pen kúıdirilmegen kirpishten kóterilgen. Eskertkish Mańǵystaý-Ústirt stılinde jasalǵan.
GÚLAIYM. Túrkiniń Epıkalyq «Qyryq qyz» jyrynyń basty keıipkeri batyr Gúlaıym – Allaıar hannyń qyzy. Gúlaıym bastaǵan qyryq kúń Horezm handyǵynyń qorǵaýshylary, el kegin qaıtarýshy. Eposda Gúlaıym ákesinen Məyəli degen jerdi syıǵa alady. Gúlaıym úshin qamal turǵyzylady. Gúlaıym 40 qyzben ákesiniń handyǵyn qorǵaıdy, 40 qyz jasaqtyń qyzmeti – barlaý jasap, qaýip týraly habar aıtý. Gúlaıym Horezmniń bıleýshi-Hatýny boldy.
QAPAShASh. (XV ǵ.) - Jıpenshe sheshenge baılanysty tupmys-salt keıipkepi, Jıpensheniń áıeli. Qapashash typaly eptegilepdiń sıýjettepi, kóbinese, sheshendik jumbaqtap. Ol sheshendik, tapqyplyq, danalyq typaly eptegilepdiń paıda boly, qalyptasy jáne damy tapıhymen tyǵyz baılanysty.
SÚIIMBIKE. (1516-1554) - Qazan handyǵynyń bıleýshisi (1549-51). 1549 -54 jyldary Úlken Noǵaı ordasynyń bıleýshisi bolǵan Edige áýletiniń urpaǵy, Júsiptiń qyzy. Ákesi Súıimbıkeni 1533 jyldary Qazan hany Janálige uzatqan. 1535 jyly Janáli han Qazan aqsúıekteriniń uıymdastyrýymen taqtan taıdyrylyp, aıdaýǵa jiberilgennen keıin taqqa otyrgan Safa-Gıreı hanǵa turmysqa shyqqan. 1549 jyly Safa-Gıreı han qaıtys bolǵannan keıin Qazan handyǵynyń bıleýshisi Súıimbıke boldy.
AQTOLYS ANA. (shamamen 1600–1655) - El esinde saqtalǵan – ana. Esim hannyń zamandasy Jarlyqamys batyrdyń inisi Jalańnyń zaıyby. Jasynan kóripkeldik qasıetimen aty shyqqan.. Qurmettelgen. Urpaqtarynan Sary myrza (Reseıge qazaq elshiligin basqaryp barǵan elshi), Bóribaı batyr, Taýasar batyr, Shappa bı, Qydyráli bı, tb. qaıratkerler shykqan.
DARABOZ ANA. (shamamen 1690–1770) - Sheshen, bı. shyqqan. Shyn esimi – Qalıpa, keıin Úlpildek Qaıyn atasy Kenjeke kelinin Jolbarys bıge synatady. Daraboz surapty: «Kókke tireý ne bolar? Kólge pispek ne bolar? Terisin tespeı, etin sorǵan ne bolar? Jiligin shaqpaı, maıyn sorǵan ne bolar?». Daraboz ananyń jaýaby: «Kókke tireý kún bolar. Kólge pispek jel bolar. Terisin tespeı etin sorsa, qara nardy qaltyratqan qańtar ǵoı. Jiligin shaqpaı maıyn sorsa, eki aǵaıyndy aqpan (aıy) ǵoı». Jolbarys bı: «0ataryńnan moınyń ozyq, budan bylaıǵy nyspyń Daraboz bolsyn» dep bata bergen eken. Daraboz ana el basyna kún týǵan sátte Jetisý jerinde jaýǵa qarsy kúresti uıymdastyrǵan Eskeldi Jylgeldiuly, Balpyq Derbisáliuly, Qaban Asanuly syndy el basshylaryna úzeńgiles serik bola bildi.
ESENBIKE. (XVIII ǵ.)-Qarataı batyrdyń qyzy, Oljabaı batyrdyń sheshesi. Máshhúr Júsip Kópeevtiń deregi boıynsha, Tolybaı kedeı adam bolǵan. Al Á.Marǵulannyń jazýynsha, Tolybaı 1723 jyly jońǵar shapqynshylyǵy kezinde oqqa ushyp, Esenbıke balasy Oljabaıdy Qarataı batyrdyń tárbıesine beripti. Ańyz boıynsha, Oljabaı batyr eń alǵash ret sol naǵashy atasy Qarataı batyrdyń týyn ustap, urysqa kiredi
AQBIKESh. (XVII ǵasyrdyń alǵashqy jartysy) Esim hannyń joryqtaryna qatysqan erjúrek qyz.. Aqbıkesh eline oralǵan soń, Qarataý óńirinen bıik munara turǵyzyp, jaýdy osy qaraýyl munaradan qarap turǵan. Bul munara «Aqbıkesh munarasy» atalyp ketken. El aýzynda; «Aqbıkeshti jońǵarlar qapyda qolǵa túsirip, kózin oıyp alǵan» - desedi. Aqbıkesh munarasy — Qarataýdyń batysynda. Aqsúmbe kentinen ońtústikke qaraı ornalasqan bıik jota basynda tur.
BOTAGÓZ. Tama Eset batyrdyń qyzy Botakóz jas kezinde apasy Japalaqpen birge júrip, odan soǵys ónerin úırenedi.
Tarıhı derekter boıynsha 1742 jyly Eset batyr men Tileýli batyrdy Orynborǵa jol júrip ketedi. Sonda Jońǵarlar shabýyl jasap, qýǵynshylardy qyryp salady. Botakóz birden qolyna qarý alyp, 150 sarbazben shapqynshylarǵa qarsy shyǵady. Osy shaıqasta Botakóz qalmaqtardyń qolbasshysy Qondy taıshyny atynyń ústinen julyp alyp, súıretip áketedi.
JÁNDELI. Qalmaq shapqynshylyǵy kezinde, Altaı-Tarbaǵataıdy qytaılar ıemdenip qalmaqshy bolǵanda, erligimen, tapqyrlyǵymen aty shyqqan qyzdardyń bir – Jándeli.
BOPAI HANYM. Bopaı hanym (1690 - 1780) Ábilqaıyr hannyń zaıyby, el basqarǵan, erjúrek qaıratker. Bopaı adaı rýynan –Tabynaı batyrdyń uly Súıindiktiń qyzy. Reseı muraǵattarynda 1731 jyldardan keıin oqıǵalarda atalady. Bopaı, Ábilqaıyrdyń jary ǵana emes, hannyń barlyq qadamdaryn qoldaýshysy edi. Bopaıdyń 1748 j. 5 qazanda Elızoveta Petrovnaǵa, 1731 jyly 22 qarasha patshaıym Anna Ioanovnaǵa jazǵan hatynan kórinedi. Bul – sol dáýirdiń shyndyǵy.
Aǵylshyn sýretshisi Djon KEstl 1736 jyly han ordasynda bolyp, Bopaıdy ádemi sýrettegen. Reseı úkimetiniń adamdarmen (40 shaqty) hat alysyp jáne jeke mór ustaǵan. 1751 jyly 8 shildede Bopaı Orynborǵa kelip, 7 tamyzǵa deıin bolyp, Gýbernatordyń qabyldaýyna ki¬redi.
Bopaıdyń zıraty Sol-Iletskiden tike barǵanda 70 km ońtústikte, Shyńǵyrlaý aýdanymen shekara¬ áskerı polıgonnyń aımaǵynda. Qasynda «Bopaı saıy» degen jylǵa bar eken
QARQABAT ANA. Arǵyn − Meıramsopydan taraıdy. Meıramsopyny Qarqabat erekshe qurmettep, qyzmet kórsetkeni sondaı — ómirinde Meıramnyń tabanynan syz ótkizbeı, etine sýyq sý tıgizbeı kútipti. Túzge otyn tere shyqsa, qý kódeni julyp ákelip otaǵasysynyń taban astyna tósep, túnde dáret alatyn qumandy baýyryna basyp jylytyp jatady eken. Qarqabattyń osyndaı yqylasyn kórgen saıyn Meıramsopy: «Oı, kósegeń kógersin! Bir týǵanyńnan bir týǵanyń asa bersin! Ósip−óngen urpaǵyńnyń uranyna shyq!» dep bata beretin kórinedi. Qarqabat ananyń esimi Qarakesek rýynyń uranyna aınaldy.
AQBIKESh ARÝ. Esim hannyń sholǵynshy batyrlarynyń biri. HVII ǵasyrda, Esim han jasaqtarynyń Buharaǵa, Qashǵarǵa Qalmaq jerine jasaǵan joryqtaryna qatysqan erjúrek qyz. Ańyz boıynsha onyń kórgishtik jáne boljaǵyshtyq qasıeti erekshe bolǵan eken. Aqbıkesh eline oralǵan soń, Qarataý óńirinen bıik munara turǵyzyp, sol munaradan tóńirekti sholyp turatyn bolǵan. Jáne sol ańyz boıynsha Aqbıkeshti jońǵarlar qapyda qolǵa túsirip, óshikennen onyń kózderin oıyp alǵan deıdi.
BOPAI SULÝ. Kenesary Qasymuly kóterilisine belsene qatysýshylardyń biri, Kenesarynyń qaryndasy. Qasym tóreniń jalǵyz qyzy. Jastaıynan ójettigimen kózge túsip, kúıeýi men sultan Sarteke, Dosan Ábilqaıyrlardy kóteriliske shaqyrady. Olardan kelisim ala almaǵan soń, 1837 j óziniń 6 balasyn ertip, kóterilisshilerge qosylady. Bopaı 600 ásker qoldy bastap, kóterilisshilerdi azyq, qarý-jaraqpen, kıim-keshekpen qamtamasyz etedi. Syn saǵattarda qol bastap júrip tutqynǵa túsedi. Sonyń bárinde de moıymaǵan. Kenesary hannyń qyrǵyz jerindegi aqtyq shaıqasynda Bopaı aǵasymen birge shabýylǵa qatysqan. Bopaı sulý Aqtóbe oblysy, Áıteke bı aýdany, Kilemjaıǵan aýylynan soltústik-batysqa qaraı 15 shaqyrym jerde jerlengen degen derekti tarıhshy Serik Ájiǵalı óz monografııasynda keltiredi.
AIǴANYM HANYM. (1783 - 1853 jyldary) Syrymbet jaılaýynda ómir súrgen. Ýálı hannyń kishi áıeli. Ol óz kezeńiniń kóshbastaýshysy, birneshe tildi bilgen. Sankt-Peterbýrgtegi Reseı syrtqy ister mınıstriniń Azııa departamentimen hat jazysyp, Ombydaǵy, Tobyl men Petropvaldaǵy sheneýniktermen tyǵyz baılanys ornatqan.
Aıǵanym - Abylaı hannyń tuńǵysh uly Ýálıdiń kishi áıeli
GAÝHAR BATYR. Úrjar jerinde týǵan, ataqty Qarakereı Qabanbaı batyrdyń jary. 1700-1756 jyldary ómir súrgen, orta júzdiń batyry, bıi Básentıin Malaısary qaryndasy. Qalmaq soǵysy kezinde erligimen el esinde qaldy. Qabanbaı men Gaýhardyń tuńǵyshtary Nazym da óziniń erlik isterimen tarıhta aty qalǵan. 1724 jyly Jońǵarlar Túrkistan qalasyna shabýyl jasaıdy. Qabanbaıdyń bas sardarlyǵymen jońǵarǵa qarsy shabýylǵa shyqpaq bolyp jatqanda, Gaýhar Jońǵarlarlardyń qorshaýyn buzyp shyǵyp, Qabanbaıǵa jaý týraly tolyq málimetter beredi. 1725 j. áıgili «Bulanty» jeńisi osynyń nátıjesi edi. Gaýhar Qabanbaıǵa ómirlik joldas bolyp, ýaqyt óte kele «Gaýhar batyr» atanady. Gaýhar batyrdyń azan shaqyryp qoıǵan aty Maısara bolsa kerek.
SAPÝRA. (Kóktemir) batyr Sapýra Mátenqyzy 1753-1776 jyldar ómir súrgen. Zertteýshi qalamger Ánes Saraı, «Sapýra 1753 jyly qazirgi Aqtóbe oblysy – Qobda boıynda týdy»- deıdi. Qobda ózeni boıyn mekendegen Máten batyrdyń otbasynda dúnıege kelgen. 22 jasar jas kelinshek Sapýra birinshi kúıeýin qashqyn qalmaqtar óltirip ketip, ámeńgerlikpen qaınysy Janbolatqa qosylady. Qobda boıynda kóship-qonyp júredi. Reseı patshalyǵynda sharýalar kúresin basýǵa shyqqan orys áskerlerine qarsy kúrestiń ańyzǵa aınalǵan qolbasshysy. Áıel basymen qol bastaýǵa qymsynǵandaı, dalada júretin bir qupııa tulǵa – «Kóktemir» týraly ańyz taratady. Barlyq is-qımyldy sonyń atynan júrgizip, kózge kórinbeıtin kúresker kelinshek shaıqasqa shyǵady. Alaıda, orys áskerleri onyń áıel ekendigi týraly ǵana emes, tipti kim ekenin bilmeıdi, «Kóktemir» degen atyn ǵana biletin bolǵan. «Tarıhı derekte, bul qazaq halqynyń, Kishi júz aýmaǵynyń Emelıan Pýgachev kóterilisinen keıingi qanquıly jazalaýlardyń zardabyn tartyp, el eńsesi túsken shaǵy eken. Sapýra alysty boljaıtyn aqylmandyǵyn osy tusta baıqatady. Ol taryqqan, ári qamyqqan halqyna pana boldy.
1775 jyldyń kúzinde Elek, Qobda ózenderi saǵasynda otyrǵan tabyn, tama rýlarynyń halqy atqa minip, ereýilge shyǵady. Bul qozǵalys tarıhta Kóktemir kóterilisi degen atqa ıe bolady. Soǵan qaramastan Pýgachevtiń ıdeıasyn qoldap, ashyq ta, jasyryn da kúreske shyqqandar az bolǵan joq. Alaıda kóterilis basshysynyń qaza tabýy órekpigen kóńilderge toqtaý salǵandaı edi.
Erjúrek Sapýra Mátenqyzyn ǵana eshteńe toqtata almady. Ol Pýgachev atyn urandatyp, onyń tasaǵa bet alǵan burynǵy serikterin, Jaıyq boıy kazak-orystaryn, arǵy bettegi qalmaqtar men teristiktegi bashqurttardy, tipti mordva, chývash, cheremishterdi basyn biriktirip, atqa mingizýdi oılady.
Pýgachev kóterilisi kezinde qazaq dalasyndaǵy «ustatpaıtyn ustyn», «kózge kórinbeıtin jan» dep atalǵan Sapýra Mátenqyzy da jumbaq jaǵdaıda ketti...
KÓShIMBAIQYZY AIQYZ. (1876-1918) Azamat soǵysynyń qaharmany. Aıagóz aýdany Sarybuırat aýylynda sharýa Kóshimbaıdyń otbasynda týǵan. Serıgıopoldegi (Aıagóz) qazaq Eskadronyn qarýsyzdandyrýǵa jáne qorǵanys kúnderi okopqa tamaq jetkizýge kómektesip, jaralylardy emdeıtin pýnkt uıymdastyrǵan. 1918 jyly 11 naýryzda Ýaqytsha úkimettiń jergilikti organyn (prıstavty) qulatýǵa qatysty
Qazaq qyzdarynyń erligin áıgili Kırdyń basyn alyp, patshalyq qurǵan Tumar hanymnan bastap, erlik jolyn 1986 jyly táýelsizdik jolynda janyn qıǵan Sábıra men Lázzattar jalǵastyrady.
