QAPERDE JÚRER QAǴIDALAR

Sózdiń anasy – sálemdesý. Sálem berip, sálem alǵanda jyly júzben kózge týra qarap, shyn peıilmen amandasady. Qoldyń ushyn usynyp nemese basyn basqa jaqqa buryp turyp amandasýǵa bolmaıdy. Kim buryn «Assalaýmaǵalaıkúm!» dep sálem berse, sonyń alatyn saýaby kóp bolmaq. Sondyqtan jastardyń kóbirek saýap jınaǵany jarasady (Bul tártip koroavırýs karantıni kezine júrmeıdi).

Erkek pen áıel qol berip amandaspaıdy. Biraq áıel birinshi bolyp qol sozsa, ony dereý alý kerek (karantın kezine júrmeıdi).

Kópshilik orynda, dastarhan basynda keıin kelgen adam bárimen jaǵalaı qol berip amandaspaıdy. Bárine ortaq «Assalaýmaǵalaıkúm» dep amandassa, jetip jatyr. Otyrǵandardyń biri «Ýaǵaleıkúmassalam» dese, bári sálem alǵan bolyp esepteledi.

Musylman adam ájethanada múlde sóılemeýi kerek. Sondaı-aq dárethanada, monshada sálem bermeıdi, sálem almaıdy, bas ızesip, amandasýǵa, hal-jaǵdaı surasýǵa bolady. Odan syrtqa shyqqan soń ǵana «Assalaýmaǵalaıkúm!», «Ýaǵalıkúmassalam!» dep sálem berýge, sálem alýǵa bolady.

«Allanyń qulaǵyna shalynsyn!» dep aıtýǵa bolmaıdy. «Perishteniń qulaǵyna shalynsyn!» deý kerek.

Paıǵambar jasy týraly túsinbestik kóp. Bireýler 61 dese, bireýler 63 dep talasady. Durysy qaısy?

Paıǵambarymyz (s.ǵ.s) bizdiń qazirgi qoldanystaǵy grıgorııan kúntizbesi boıynsha 571 jyly týyp, 632 jyly 61 jasynda qaıtys bolǵan. Sonda Paıǵambar jasy 61 eken. Al 63 jas grıgorııan kúntizbesi men musylmansha Hıjra jyl sanaýynyń aıyrmashylyǵynan týǵan. Grıgorııan kúntizbesinde bir jylda 365 kún bolsa, Hıjrada 355 kún bar. Bir jylda on kún, úsh jylda bir aı, otyz jyldan asqanda bir jyl, 60 jyldan asqanda eki jyl aıyrmashylyq shyǵady. Sonda, grıgorııan boıynsha, 61-ińiz hıjramen – 63. Álgi 63-ke toldym, Paıǵambar jasyna jettim dep júrgender is júzinde hıjramen 65-ke tolǵany.

Endi múshel jas týraly. Adam 24-ke, 36-ǵa, 48-ge, 60-qa, 72-ge tolyp, bir kún asqanda múshelge kirgen bolyp sanalady. 25-ke, 37-ge, 49-ǵa, 61-ge, 73-ke tolǵan kúni múshelden shyǵady.

Bireý túshkirse, «Saý bol!» deý – oryssha «Býd zdorov!» degenniń kalka aýdarmasy. Durysy – túshkirgen adamnyń ózi aldymen «Álhamdýlılláh!» deý kerek, munysy Allaǵa shúkirshilik aıtqany. Ony estigen adam «Iarkamý kallah» (Alla saǵan raqym etsin!) deıdi. Qazaqsha «Járákimalla!» degenimiz sol.

Er adam altyn saqına, altyn shynjyr, altyn júzik, altyn saǵat, altyn áshekeı taqpaıdy. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) altyn men jibekti er adamǵa haram etken. Neke rásiminde er adam altyn ornyna kúmis saqına taǵýyna bolady.

Neke – áıel men erkektiń odaǵy ári Alla taǵala tarapynan erkekke berilgen amanat. Erkek pen áıeldiń bir-biriniń aldynda haqylary ıaǵnı mindetteri bolady.

Erkektiń áıeliniń aldynda ony birinshi – baspanaly etý, ekinshi – ishindirý, úshinshi – kıindirý, tórtinshi – oǵan ımandylyq qaǵıdalaryn úıretý sııaqty tórt mindeti bolady.

Erkekke úsh tyıym bar: birinshi – áıelin sebepsiz urýǵa, ekinshi – balaǵattaýǵa, úshinshi – bir jaqqa shyqqanda jónin aıtpaı ketýge bolmaıdy.

Áıeldiń kúıeýiniń aldynda tórt mindeti bolady. Birinshi – kúıeýiniń abyroıyn qorǵaý, ekinshi – kúıeýiniń ata-anasy men týystaryn syılaý, úshinshi – kúıeýiniń tapqanyn uqsatý, tórtinshi – balalaryna kúıeýinen úırengen, óz betimen úırengen ımandylyq tárbıesin berý.

Áıelge de úsh tyıym bar: birinshi – kúıeýiniń ruqsatynsyz úıge bóten erkek qondyrmaıdy, ekinshi – kúıeýiniń ruqsatynsyz jol júrmeıdi, úshinshi – kúıeýiniń ruqsatynsyz úıdegi zatty, buıymdy, quraldy bireýge bermeıdi.

Ákesin qurmetteıtin bala tárbıelegen áıeldi jaqsy áıel deıdi. Balalaryn ákesine qarsy tárbıelegen áıeldi jaman áıel deıdi.

Shalbardy otyryp kıedi, sýdy túregep turmaı, otyryp, úshke bólip ishedi.

Musylman adam óz úıinde de jalańash júrmeıdi.

Sadaqa bergende musylmanǵa oń qolmen, al basqalarǵa sol qolmen beredi. Bergen sadaqany eshkimge sóz etpeıdi. Jarııa etilse, saýaby joıylyp ketýi múmkin.

Óz jaqyndary qıyn jaǵdaıda turǵanda bóten adamǵa sadaqa bergen durys bolmaıdy. Sadaqanyń mólsheri 7 nemese 70 teńge emes. Bir teńge berseń – az bolmaıdy, mıllıon teńge berseń – kóp bolmaıdy.

Erkekte ákesiniń eli – óz jurty, sheshesiniń shyqqan eli – naǵashy jurty, kelinsheginiń eli – qaıyn jurt bolady. Al áıelde qaıny, qaıyn sińli, qaıyn aǵa, qaıyn ene, qaıyn ata bolady. Biraq qaıyn jurty bolmaıdy. Ákesiniń eli – tórkin jurty, anasynyń eli – naǵashy jurty, kúıeýiniń eli óz jurty bolady. Áıel adamnan elin suraǵanda birinshi kúıeýiniń elin aıtýǵa mindetti.

Qaraly jıynda áıel sóz bastamaıdy, áıelder jerleý rásimine qatyspaıdy, beıit basyna barmaıdy.

Toıda, týǵan kúnde, mereıtoıda, túrli qýanyshtarda alkogol ishimdik ústinde aıtylǵan tilekti Alla taǵala qabyl etpeıdi. Jalpy, bir rıýmke araq ishken adamnyń odan soń qyryq kún boıǵy tilegen tilegi qabyl bolmaıdy.

"Abyz" sózi musylmansha "hafız" degen arab sózinen shyqqan. Qurandy jatqa biletin adamdy – qarı, jatqa bilip qana qoımaı ony tápsirleıtin (túsinikteme bere alatyn) adamdy hafız deıdi. Abaıdyń ózin eshkim abyz degen emes. Abaıdy hákim (oqymysty) deımiz. Sondyqtan, qanshalyqty qurmetti bolsa da, Qurannan habary joq adamdy abyz dep dáripteýge bolmaıdy.

Balanyń týǵan kúninde torttaǵy maıshamdy úrlep óshirtýge bolmaıdy. Otynyń óshýi – qazaq úshin óte jaman yrym!

Qazaq áıeliniń balalaryn oryssha sóıletip, oryssha tárbıeleýi – óz ultyna opasyzdyǵy.

 

Jınaqtap, usynǵan – jazýshy-kósemsózshi Marat Baıdildauly Toqashbaev