Musylmandardyń amandasýy
Bir musylman, ekinshi musylman baýyrymen ushyrasyp qalsa: «Assalámý ǵaleıkým», «ýa ǵaleıkým assálám» dep eki qoldap amandasyp jatady. Bulaısha amandasý qazaqtyń boıyna qaıdan darydy? Qalaı oılaısyz?
Qazaq dalasyna segizinshi ǵasyrda Islam dininiń kelýimen qazaq halqyna amandasýdyń bul túri dástúr bop qalyptassa kerek. Ata-babamyz qosh kórip, qabyl alyp, bulaısha amandasý dástúri qazirgi tańdaǵy jańa qazaqtyń, ıaǵnı bizdiń tilimizge de jetken eken, nege biz bas tartpaqpyz? Bulaısha amandasý adamnyń musylman ekenin erekshelep turatyny anyq.
Sizder osylaı amandasýdyń tarıhymen jiti tanyssańyzdar ımandaryńyz kúsheıe túsedi. Islam ilimine tereń úńilgen saıyn túpsiz tuńǵıyǵyna toımaı súńgı beresiz. Tek jalyqpaı, erinbeı sabyrmen, yqylas bildirseńiz júregińizde Allahqa degen úlken mahabbat oıanǵanyn sezbeı qalasyz.
Assalámý aláıkým – «sizge Allahtan esendik, amandyq pen tynyshtyq bolsyn» degen maǵynany bildiredi. Ýa ǵaleıkým assálám – «sizge de Allahtan amandyq, esendik pen jaqsylyq tileımin» degen sóz. Negizinde bulaı amandasýdy «Ibrahım» súresinde Allah taǵala musylmandarǵa dástúr bolady degen. Al súıikti Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) hadısterinde sálemdesý máselesine egjeı-tegjeı kóńil bólgen.
Siz jutqan aýa men esepsiz rızyq-nesibeniń Iesi bolǵan Allah Quranda bylaı deıdi: «Sondaı ıman keltirip izgi is istegender. Rabbylaryńnyń ruqsatymen ishinde máńgi qalatyn astynan ózender aǵatyn jánnattarǵa kirgiziledi. Olardyń jannattaǵy amandasýlary – «sálem» bolady» («Ibrahım», 23).
Paıǵambarymyzdan (s.ǵ.s.) bir adam kelip: «Iá, Rasýl Allah (s.ǵ.s.)! Islamdaǵy eń jaqsy amal qandaı?» – dep suraǵanda. Rasýl Allah (s.ǵ.s.): «Muqtajdy tamaqtandyrýyń jáne tanysań da, tanymasań da kezdeskenmen sálemdesýiń», – dep jaýap bergen (ımam Býharı, ımam Mýslım).
Al, kelesi hadıste: «Tolyq ıman keltirmeıinshe, jánnatqa kire almaısyńdar. Aralaryńda súıispenshilik ornyqpaıynsha, tolyq ıman keltirgen bolmaısyńdar. Aralaryńda súıispenshiliktiń ornyǵýyna sebep bolatyn nárseni aıtaıyn ba? Ózara sálemdesińder» (Ábý Hýraıradan ımam Mýslım keltirgen).
Eger sizderden birińizdiń jánnatqa kirgisi kelse, Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) ósıetine amal etsin.
Sálemdesýdiń musylmandar arasyndaǵy mańyzdylyǵy
1. Musylmandardyń bir-birimen sálemdesýi eki musylmannyń moınyndaǵy mindeti tárizdi.
2. Musylmandardyń bir-birimen sálemdesýi musyl-mandar arasynda adamgershilikti, súıispenshilik pen qurmetti týdyrady. Bir-birine jek kórýin, jaýlasýyn, kek saqtaýyn joıady.
3. Musylmandardyń bir-birimen sálemdesýi – kishipeıildilikke, meıirimdilikke úıretip, maqtan-shaqtyqty, tákápparlyqty basady.
Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) kelesi hadısinde:
Ábý Hýraıra (r.a): «Allahtyń elshisi (s.ǵ.s.): «Allah taǵala Adamnyń (ǵ.s.) boıyn otyz shyntaq etip jaratty. Sóıtip oǵan: «Baryp analarǵa sálem ber! Keıin olardyń saǵan bergen jaýabyn tyńda. Sol seniń jáne seniń úmbetińniń sálemi bolmaq», – dedi. Ol jaqta top-tobymen perishteler otyrǵan bolatyn. Adam (ǵ.s.) baryp perishtelerge: «As-Salámý ǵaleıkým», – dep sálem beredi. Olar: «As-Salámý ǵalaıka ýa rahmatýllahı», – dep jaýap qatty» dedi» degen habardy aıtady.
Hadıske túsinik berer bolsaq, sizge sálem bergen kisige, onykinen de jaqsyraq etip qaıyrý. Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) hadısine amal etip, súnnetin ári qaraı jalǵastyryp, dál paıǵambarymyzdikindeı sálem berip, sálemdi alý. Eger bir kisi «Assalámý ǵaleıkým», – dese, ekinshisi «Ýa ǵaláıkýmýs-salám ýa rahmatýllah», – dep jaqsyraq etip amandasý súnnet. Arab tilinen aýdarǵandaǵy qazaqsha maǵynasy: «Sizge Allahtyń amandyǵy bolsyn», – dep amandasqan kisige: «Sizge de Allahtyń sálemi jaýsyn», – dep sálem qaıyrady.
Al, musylman baýyryńyz: «Assalámý ǵaleıkým ýa rahmatýllahı!» – dep sizge sálem berse, siz: «Ýa ǵaláıkýmýs-salám ýa rahmatýllahı ýa barakatýhý!» – dep ol kisinikinen abzalyraq etip sálem berińiz. Sonda baryp Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) aıtqan saýapqa ıe bolasyz. Mine, myna hadıs sózimizdiń dáleli bolsyn.
«Nábıge (s.ǵ.s.) bir adam kelip: «Assalámý ǵaláıkým» (Sizderge Allahtyń amandyǵy bolsyn), – dedi. Nábı (s.ǵ.s.) oǵan jaýap bergennen soń ol adam otyrdy. Nábı (s.ǵ.s.): «On», – dep aıtty. Osydan soń ekinshi adam kelip: «Assalámý ǵaláıkým ýa rahmatýllah» (Sizderge Allahtyń sálemi men rahmeti bolsyn), – dedi. Nábı (s.ǵ.s.) oǵanda jaýap bergennen soń, ol adam jaıǵasady. Nábı (s.ǵ.s.): «Jıyrma», – deıdi. Osydan soń úshinshi adam kelip: «Assalámý ǵaláıkým ýa rahmatýllahı ýa barakatýh» (Sizderge Allahtyń amandyǵy, rahmeti men bereketi bolsyn), – deıdi. Nábı (s.ǵ.s.): «Otyz», – dep aıtty».
Bul jerde paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) «on», ıaǵnı birinshi kelgen adamnyń: «Assalámý ǵaleıkým», – dep sálemdeskeni úshin on saýap, «Jıyrma», ıaǵnı ekinshi kelgen adamnyń: «Assalámý ǵaláıkým ýa rahmatýllah», – dep sálemdeskeni úshin jıyrma saýap, «otyz», ıaǵnı úshinshi kelgen adamnyń: «Assalámý ǵaleıkým ýa rahmatýllahı ýa bárákátýh», – dep sálemdeskeni úshin otyz saýap alǵany jaıynda aıtylǵan (hadısti ımam Daýd jáne ımam Tırmızı rıýaıat etken).
Sálemdesý ádepteri
Musylman amandasqan ýaqytta daýsyn kóterip sálem bergen durys, aýyz jybyrlatyp, basyn ızep amandasý súnnetke jat. Bulaısha ıahýdıler sálemdesedi. Eger sálem beretin kisińiz uzaqta tursa, ıshara bildirip sálemdesińiz. Bólmege kirip kelgende kópshilik bolsa, daýystap amandasyp, arasynda qulaǵy estimeıtin kisiler bolsa aldyna baryp qolmen, ısharamen sálem bergen maqul. Eger májiliske, oqý zalyna, synypqa kirip kelseńiz de, shyqsańyz da sálem berińiz. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) bul jóninde: «Senderden, biriń jıynǵa kelse, ondaǵylarǵa sálem bersin. Ketetin bolsa da sálem bersin. Sebebi birinshi sálemdesýdiń mindettiligi, ekinshi sálemdesý artyq emes», – degen, ıaǵnı eki rette de sálemdesýdiń mańyzdylyǵy zor.
Allah taǵala «Nısa» súresinde: «Eger sizderge sálem berilse onykinen jaqsyraq etip qaıtaryńyz, eń bolmasa ózinikindeı etip qaıtaryńyz», – dep ámir etedi.
Musylmandar amandasqanda qalyptasqan dástúr boıynsha eki qoldap er azamattar jaǵy sálemdesedi. Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.): «Eki musylman kezdesip qol alysatyn bolsa, olardyń kúnálary ekeýi aıyrylysýdan buryn keshiriledi», – dep aıtqan (Imam Ábý Daýd rıýaıat etken).
«Men Anastan (r.a.): «Nábıdiń (s.ǵ.s.) sahabalary sálemdeskende qol alysatyn ba edi?» – dep suraǵanymda, ol: «Iá», – dep jaýap berdi» degen habardy ımam Býharı jetkizedi.
Aısha anamyzdyń (r.a.): «Zaıd ıbn Harısa (r.a.) Madınaǵa kelgen ýaqytta Nábı (s.ǵ.s.) meniń úıimde edi. Zaıd ıbn Harısa esikti qaqqanda Nábı (s.ǵ.s.) ony qarsy alý úshin kıimin súıretken kúıde esikke qaraı júrdi. Keıin paıǵambar (s.ǵ.s.) Zaıd ıbn Harısany (r.a.) qushaqtap súıdi», – dep aıtqan hadısin ımam Tırmızı keltiredi).
Kimde-kim birinshi sálem berse, mol saýapqa ıe bolady. «Át-Týfaıl ıbn Ábý Kaǵb (r.a.) ádette Abdýlla ıbn Omarǵa (r.a.) kelip, keıin ekeýi birge bazarǵa baratyn.
Át-Týfaıl ıbn Ábý Kaǵb aıtady: «Biz bazarǵa barǵanymyzda Abdýlla ıbn Omar (r.a.) kimge kezdesse de, ol eski-qusqyny satýshy, saýdager kedeı nemese jaı bir adam bolsyn, olarǵa sálem bermeı janynan ótpeıtin. Bir kúni men ádettegideı Abdýlla ıbn Omarǵa (r.a.) kelgenimde ol meni bazarǵa shaqyrdy. Sol ýaqytta men: «Sen bazarǵa barǵanda ne isteısiń, bir nárse satyp almaısyń. Ondaǵy zattyń baǵasyn suramaısyń jáne óz zattaryńa baǵa qoımaısyń. Ne bolmasa bazarda jınalǵandarǵa qosylmaısyń, odanda bizben birge otyryp áńgime aıtsańshy», – dedim. Meniń bul sózime Abdýlla ıbn Omar (r.a.): «Eı, Ábý Batn! Biz bazarǵa tek sálemdesý úshin ǵana baryp, kezdeskenniń bárine sálem beremiz», – dep jaýap berdi (ımam Malıktiń rıýaıaty).
Paıǵambar (s.ǵ.s.) kelesi hadısinde: «Rasynda adamdardyń ishinde Allah taǵalaǵa eń jaqyny, basqalarǵa birinshi bolyp sálemdeskeni», – degen (ımam Ábý Daýd).
«Paıǵambardan (s.ǵ.s): «Ia, Rasýl Allah! Eki adam kezdesse, olardyń qaısysy aldymen sálemdesedi?» – dep suraǵanda. Ol kisi: «Allah taǵalaǵa jaqyn bolǵany», – dep jaýap berdi» degen rıýaıatty ımam Tırmızı keltirgen.
Anas ıbn Malıkten «Rasýl Allah (s.ǵ.s.) maǵan: «Eı, balam! Úıińe kirgende sálem ber, seniń sálemdeskeniń ózińe jáne úı-ishińe Allah taǵalanyń berekesin alyp keledi» - dep aıtty degen hadısti de ımam Tırmızı jetkizgen.
Nafıǵ: «Men Sham eliniń Abdýlla ıbn Zakarııa degen ǵalymymen saparda seriktes boldym. Bir kezde astymdaǵy kóligim toqtap, men artta qalyp qoıdym. Sóıtip júrisimdi jyldamdatyp, Abdýllah ıbn Zakarııany qýyp jetip, únsiz onyń qataryna qosyldym. Sol kezde ol maǵan: «Sen sálem bermeısiń be?» – dedi. Men oǵan: «Men jańa ǵana seniń qasyńda boldym emes pe?» – dedim. Ol: «Sen ras aıtasyń, biraq, sahabalar birge kele jatyp, aralaryn bir aǵash ajyratyp jiberse de, qaıta qosylǵan sátte olar bir-birine sálem bergen», – dedi» degen habardy keltiredi.
Dálirek aıtqanda, árbir musylman, bir-birinen ajyrap qalyp, qaıta ushyrasyp jatsa da, belgili-bir ýaqyttan keıin: «Assalámý ǵaleıkým», – dep qaıta sálemdesýi súnnet. Mine, Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) árbir hadısi jaqsylyq pen ádeptilikke tunyp tur, meıirimdilik pen hıkmetke toly. Musylman qaýymynyń bir-birine súıispenshiligin, syılastyǵyn, dostyǵyn kúsheıtedi.
Úlkenniń kishige sálem berýi
Anas ıbn Malık kósheden ótip bara jatyp sábı balalarǵa sálem berdi de: «Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) kishkene balalardyń janynan ótip bara jatyp sálem berer edi», – dep aıtqan. Qarap otyrsaq, munyń da astarynda adamgershilik ıdeıasy bar deýge bolady. Sebebi, Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) osylaısha balalardy ádeptilikke, úlkenge qurmet, kishige izet kórsetýge sábı kúninen baýlý kerektigin meńzegen. Balalar eresekterdiń bulaısha ózderine kóńil bólip, ıilip sálem bergeninen keıin, ózderiniń erekshe oryny bar ekenin sezinip, qýanyp sanalarynda qalyp qoıady, ómirlik sabaq bolady.
Kishiniń úlkenge sálem berýi
Jasy kishi úlken kisilerdi kórgende qaıyrylyp kelip qos-qoldap sálem berýi tıis. Bul ádep – kishi býynnyń otbasynan alǵan tárbıeliligin, ádepti kórgendiligin kórsetedi. Ábý Hýraıradan (r.a.) Allah elshisiniń (s.ǵ.s.): «Kóliktegi adam jaıaýǵa, jaıaý adam otyrǵanǵa jáne az adam kópshilikke sálem beredi», – degeni jaıynda rıýaıat jetkizilgen (ımam Buharı, Mýslım).
Imam Býharı rıýaıatynda: «Jasy kishi jasy úlkenge (sálem beredi)», – delingen. Súnnet boıynsha: Kishi úlkenge, kópshilik otyrǵandarǵa, kóliktegi kisi jaıaýǵa kóliginen túsip sálem berýi qajet.
«Úlkenge qurmet, kishige izet, rahym jasamaǵandar bizden emes», – degen Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.).
Iá, qurmetti oqyrman! Sálem berýdi bolmashy nársege sanap mán bermeýimiz, bizdi jánnatqa kirý múmkinshiliginen alystatatynyn bile bermeımiz. Adamzattyń asyly Paıǵambarymyzdyń (s.ǵ.s.) joǵaryda keltirgen hadısterin oqyp-bilgennen keıin, soǵan saı amal etedi dep úmittenemiz.
Sebebi, Paıǵabarymyz (s.ǵ.s.) myna hadısinde: «Tolyq ıman keltirmeıinshe jánnatqa kire almaısyńdar. Aralaryńda súıispenshilik ornyqpaıynsha tolyq ıman keltirgen bolmaısyńdar. Aralaryńda súıispenshiliktiń ornyǵýyna sebep bolatyn nárseni aıtaıyn ba? Ózara sálemdesińder», – degen (ımam Mýslım).
