MAǴJAN MEDRESE QABYRǴASYNDA

Maǵjannyń aqyndyq saparynyń túý basynda-aq jarııalanǵan «Oral» («Qazaqstan» gazeti, 1911 jyl), «Oral taýy» («Qazaq» gazeti, 1913 jyl, 22 mart, №7), «Qazaqtyń keshegi kúıi» («Qazaqstan» gazeti, 1912 jyl, 6 mart, №8 jáne 1913 jyly «Qazaqstan» gazeti shyǵarǵan «Yzyń» jınaǵyna engizilgen), «Esimde... tek tań atsyn!» («Qazaq» gazeti, 1915 jyl, 25 ııýn, №134) atty áleýmettik-fılosofııalyq óleńderi onyń janartaý tekti jalyndy, suńqar tekti qanatty, arystan tekti aıbatty, oı men sóz zergeri ekenin tolyq tanýǵa bolady. «Oral» tolǵaýynyń birinshi shýmaǵynyń mazmuny da tótenshe:
Uzyn Oral – Kún men Tún shekarasy,
Bir jaǵy – kún, bir jaǵy – Tún balasy.
Arǵy jaǵy – kók kózdi jyn uıasy,
Bergi jaǵy – Túriktiń sar dalasy.
Jas talapker, qas sýretker Uly dalanyń kómeski tarıhyn kúmbirlete sóıletedi. Planetarlyq oılaý degenimiz – osy.

Tarıh – taǵlımat mektebi, danalyq álemi. Qazaq memlekettiginiń túp-bastaýy túrikterdiń «Máńgilik el» qundylyqtarynan jáne onyń saıası-fılosofııalyq negizderinen órbip-ónip qýattanady. Negizinde, halyqtyń ult dárejesine, memleket qurýyna terrıtorııasy, tili, dini, áskerı áleýeti, ulttyq sana deńgeıi, qazynasy, saıası-áleýmettik qurylymy, el basqarý júıesi, alfavıti, rýhy, shyǵarmashylyq mádenıeti, fılosofııalyq-kórkemdik mádenıeti, memlekettik strategııasy bolǵanyna Uly dala dastany, «Kúltegin» eskertkishindegi myna bir: «Ilgeri – Kún shyǵysynda, oń jaqta – Kún ortasynda, keıin – Kún batysynda, sol jaqta – Tún ortasynda, osynyń ishindegi halyqtyń bári maǵan qarady, halyqty osynsha kóp ettim». Ia bolmasa: «Bıikte Kók Táńiri, tómende Qara Jer jaralǵanda, ekeýiniń arasynda Adam balasy jaralǵan. Adam balasy ústine ata-tegim Bumyn qaǵan, Istemi qaǵan otyrǵan. Otyryp, túrik halqynyń el-jurtyn qalyptastyrǵan, ıelik etken. Tórtburyshtyń bári solarǵa qaraǵan, sarbazdarymen attanyp, tórtburyshtaǵy halyqty kóp alǵan, bárin beıbit etken, bastyny eńkeıtken, tizelini búktirgen. Ilgeri – Qadyr­qan qoınaýyna deıin, Keri – Temir qaqpaǵa deıin jaılaǵan. Eki aralyqta júrgen ıesiz kók túrikterdi osylaı qonystandyrǵan» deıtin tasqa qashalǵan jazýlar Túrki Qaǵanaty terrıtorııasynyń shek-shekarasynyń qandaı ekenine naqty dálel. 
Bul shýmaqtyń mán-maǵynasy HH ǵasyrdyń aıaǵynda ǵana túsinikti bolǵanyn batyl aıtý lázim. Óıtkeni jahandyq geosaıası jaǵdaı, daǵdarys, adamzat qoǵamynyń qurdymǵa joǵalý qaýpi, álemniń álek-sháleginiń shyǵýy, beıbereketsizdigi Maǵjan shýmaǵynda qalaısha kórinis tapqan dep qaıran qalmasqa sharań joq. Rasynda, aqyndyq bolmys-jaratylysynyń ólsheýsiz iriligi, dúnıeni taný sheberligi, qabyldaýy, túısigi, rýhanı oılaý keńistigi, tarıhı-geografııalyq bilimi, zamana, qoǵam qaıshylyqtaryn bilgirlikpen zerdeleýi jáne boljaýy da aıqyn. (Mysaly, «Asqar Oral – kári Alyp kúzet turǵan, Kún men Tún arasynda «Qytaı qorǵan»).
Bizder Táýelsizdik jyldarynda ǵana «Turan», «Ǵun», «Túrkistan», «Kúltegin» t.s.s. kıeli uǵymdardy estidik. Suńǵyla Maǵjan:
Uzyn Oral – Kún men Tún shekarasy,
Ólim – Tún, ómir – gúldi Ǵun dalasy, – deıdi.

Sóıtip, ol Ǵun zamanyn armandap, ańsaıdy, tolǵaıdy. Onyń «aıly, bultty, qandy, otty tarıhy bar, keń, baı, tereń tili, ádebıeti bar...» deýi shynaıy tarıhı derek eken-aý! («Avtonomııa kimdiki?» «Kedeı sózi» gazeti, 1921 jyl, 12 ıanvar).
«Júıriktiń aıtqan sózi kópke keter», «Jan jetpes kóńili júırik kemeńgerge» dep Maǵjannyń ózi aıtqandaı, myńjyldyqtardyń kúbirin, dúbirin, qasıetin, syryn tolǵaýǵa áýlıeligi «Oral taýy» óleńinde ótkir kestelengen:

...Bir kúnde seniń Ień Túrik edi,
Oryn ǵyp kóship-qonyp júrip edi.
Qoryqpaıtyn taýdan, tastan Batyr Túrik,
Qoınyńda jaıymenen kirip edi...
Er Túrik en dalańa kórik edi,
Otyrsa, kóshse, qonsa – erik edi.
Turǵanda baqyt qusy bastarynda,
Irgesi, jel-kún tımeı, berik edi.
Túrki Qaǵanaty dáýiriniń saltanaty men sáýletin, baq-dáýleti men berekesin meıirlenip sýrettegen.
Otarshyldyqtyń, quzǵyndyqtyń kesapatyn, jan túrshiktirerlik haıýandyq áreketterin, tutastaı bir halyqty, bir memleketti tozańdaı tozdyrǵanyn bylaısha jetkizedi:
Qarashy tóńirekke moınyń buryp,
Altaı, Oral boıynda turǵan Túrik.
Aty da, zaty da joq, dybysy joq,
Joǵalǵan áldeqaıda irip-shirip.

Oraldaı atameken jerlerine,
Qasıetti atanyń kórlerine.
Aýzy túkti shetelder ıe bolyp,
Kórsetip tur qysymdy erlerine.
Ajdahanyń aranynan, azabynan qutylý úshin «Batyr Túrik balalary» namysty taptatpaı birigińder deıdi.
Jas peri Maǵjan Otan tarıhy, el taǵdyry, bıler men bahadúrler ınstıtýty, «bir sózi myń dildalyq» Alty Alashqa ataqty jyraýlar ja­ıynda «Qazaqtyń keshegi kúıi» deıtin quryshtan quıylǵan symbatty tolǵaýynda qan tamyrlaryńdy solqyldatarlyq laǵyl lebizderdi tógiltedi. Sóıtip, han zamanynyń saltanatty ómiri, qazaq eliniń kórkem de kelisti kelbetin, ıaǵnı Qazaqstannyń terrıtorııasyn asqaq shabytpen jyrlaıdy. Sóıte tura, HH ǵasyr basyndaǵy qazaq tirshiligin, otarshyldyqtyń ospadarlyǵyn da bylaısha aıtady:
Buldyr-buldyr – bári ótirik bu kúnde,
Boldy desip bundaı er qazaq
Tap osy kúni seni kim oılar?
Bu bir sondaı el edi,
Qatar jatqan halyqpen,
Terezesi teń edi.
Artyma oımen qarasam,
Zeıin (zehın) tıegin burasam,
Keshegi, qaıran, qazaqtyń
Salty menen dáýleti
Tap kóz aldyma keledi.
Bul joldar aqynnyń Táýelsizdik joldaryndaǵy jınaqtarynda joq.

M.Jumabaevtyń «Esimde... tek tań atsyn!» deıtin óleńinde lırıkalyq, romantıkalyq, áleý­mettik, fılosofııalyq, túrikshildik saryndar jetkilikti.
Maǵjannyń «Oral», «Oral taýy», «Qazaqtyń keshegi kúıi», «Esimde... tek tań atsyn!» deıtin tórt qubylasy saı minsiz óleńderi Taıbýryldyń shabysyn eske túsiredi. Intel­lektýal­dyq-shyǵarmashylyq deńgeıi, tarıhı-fılosofııalyq kózqarasy, kórkemdik oılaý júıesi, ishki jan dúnıesi, sóziniń kıesi qandaı!
Bulardyń túp negizin aıqyndaý úshin onyń ósý, órkendeý joldaryna, ıakı bilim alý satylaryna, úıretýshilerine, ónegeli ortasyna da mán bergen jón.
Maǵjan Jumabaev 1905–1910 jyldarda Ystanbul Túrik ýnıversıtetin tamamdaǵan tatar zııalysy, arab, parsy, túrkik tilderi men túrik halyqtarynyń bilimpazy Muhamedjan Begishevtiń medresesinde oqyǵan. Ol M.Begishevten Shyǵys tarıhyn jáne Fırdoýsı, Saǵdı, Hafız, Omar Haııam, Rýdakı, Nızamı, Naýaı shyǵarmashylyǵynan barynsha sýsyndaǵan.
Sonan soń 1910–1911 jyldarda Ýfadaǵy «Ǵalııa» medresesinde bilim alǵan. Medreseniń oqý baǵdarlamalary meılinshe aýqymdy, san sıpatty. Negizinde, ıslam mádenıeti úsh júzdeı bilim salasynan (túrinen) turady. Bul oraıda Qazan shárindegi «Muhammadııa» men «Kasımııa», Orynbordaǵy «Husaınııa», Troıtskidegi «Rasýlııa», Ýfadaǵy «Ǵalııa» – akademııalyq ınstıtýt sanatyndaǵy klassıkalyq medreseler. Tolyq musylmandyq bilim berý oshaqtaryn uıymdastyrýshylar din men qoǵam qaıratkerleri kámil oıshyldar, kemel teologter, zerdeli tálimgerler edi.

Máselen, «Ǵalııa» medresesinde mynadaı negizgi pánder oqytylǵan:
1. Arab tili men ádebıeti
2. Tatar tili men ádebıeti
3. Orys tili
4. Jalpy tarıh
5. Kóne tarıh
6. Orta ǵasyr tarıhy
7. Jańa tarıh
8. Ǵun tarıhy
9. Ýgro-fın tarıhy
10. Mońǵol tarıhy
11. Povoljıa tatarlary tarıhy
12. Sibir tarıhy
13. Zańtaný
14. Algebra
15. Arıfmetıka
16. Geometrııa
17. Fızıka
18. Hımııa
19. Pedagogıka
20. Metodıka
21. Dene tárbıesi
22. Geografııa
23. Reseı tarıhy
24. Quran
25. Islam
26. Túrki tarıhy
27. Rıtorıka
28. Kallıgrafııa
29. Gıgıena (qarańyz: L.A. Harısova. Pedagogıcheskıı potentsıal Islama. M., «Rýsskoe slovo», 2008). Minekı, Maǵjan oqyǵan pánder, tyńdaǵan dáris sabaqtar. Ásirese Ǵun tarıhyna tereńdeýi. «Kóne tarıhtyń, kómbesin aqtarǵan alǵyr aqyl ıesi memlekettigimizdiń 890 jyly arab kartasynda «Ál-Qazaqııa» dep kórsetilgeninen de habardar bolǵan shyǵar.

Maǵjannyń tálimger ustazy, tatar halqynyń áıgili jazýshysy Ǵalymjan Ibragımov 1911 jyly ońasha keńesip: «Maǵjan! Sen elińe qaıt, óıtkeni munda sen oqıtyn oqý joq. Arab, parsy, túrik tilderin sen osy tilderdiń muǵalimderinen de artyq bilesiń» depti (Hamza Abdýllın deregi).

Ǵalymjan Ibragımov Maǵjan qoljazbasyn Kárimovter baspahanasyna ótkizip, 1912 jyly «Sholpan» atty jınaǵyn shyǵarady. Ǵ.Ibragımovtiń ózi 1911 jyly basylǵan «Qazaq qyzy» romanynyń Epıgrafyna Maǵjannyń bir shýmaǵyn keltirgen. Iá, Maǵjannyń aqyndyq alǵyrlyǵyna, ilim-bilimine degen qurmet bul.
Maǵjannyń telegeı-teńiz bilimi, ushqyr oıy men tili, alapat aqyndyq rýhy, oıshyldyq, synshyldyq, syrshyldyq qabilet-qarymy, ulttyq ári jalpyadamzattyq qundylyqtardy sheberlikpen qoldana bilýi – uly dárejeli qasıetterge baı «Oral» (1911), «Oral taýy» (1913), «Qazaqtyń keshegi kúıi» (1913), «Esimde... tek tań atsyn!» (1915) atty ǵasyrlyq oılarǵa qurylǵan óleńder týyndatýy zańdy.

Maǵjannyń Turan eli atynan sóıleýi de onyń aqyndyq kemeńgerliginiń aıǵaǵy, aqyl men júrek kóziniń qyzmetiniń keremet kelisimi.

Myń qyrly, myń syrly, myń qupııaly Maǵjan bolmysy men tulǵasynyń medreseler men Ombynyń muǵalimder semınarııasynan oqyp-toqyp úırengen bilimine, zerektigine (pedagogıka ǵylymyna, jetistigine, tarıhshyldyǵyna, ádebıettanýshylyǵyna) myna bir derekti keltireıik: «1921 jylǵy 31 qańtarda Orynbor qalasynda Ahmet Baıtursynuly bastaǵan bir top ult zııalysy bas qosady. Olardyń qatarynda Álıhan Bókeıhan, Júsipbek Aımaýytuly, Faızolla Ǵalymjanuly, Bıahmet Sársenuly, Eldes Omaruly, Haıretdın Bolǵanbaı, Smaǵul Sádýaqasuly, Sáken Seıfýllauly, Sabyr Aıtqojauly boldy. Kún tártibindegi negizgi másele qazaq tilindegi oqýlyq daıyndaý edi. Jıylys sońynda 19 bapty qaýly qabyldanyp, mektepke qajet 14 oqýlyq daıyndaý týraly sheshim shyǵarylady. Bir qyzyǵy, osy 14 oqýlyqtyń 3 oqýlyǵyn daıyndaý jumysy Maǵjanǵa júktelgen. Bul qaýlylar «Eńbek týy», «Qazaq tili», «Kedeı sózi», «Aq jol» gazetterinde jarııalanǵan. Munyń úsh gazettegi nusqasyn taýyp, salystyryp oqyp otyrmyz. Sonda Maǵjan Jumabaıuly daıyndaıtyn oqýlyqtyń ataýyn keıbir gazetter oryssha berse, keıbiri qazaqsha usynǵan eken. Aqynǵa tapsyrylǵan 3 oqýlyq: 

Tárbıe ǵylymy (Pedagogıka) Qazaq-qyrǵyz tarıhy

Ádebıet ǵylymy («Teorııa slovesnostı») («Qazaq tili» gazeti, 23 mart 1921, №125), (Abaı Myrza, muraǵattanýshy. Maǵjan «Pedagogıkasy». «Egemen Qazaqstan», 07.09.2023 jyl).
Maǵjannyń «Pedagogıkasyna» Qazaq AKSR Oqý Komıssarıaty janyndaǵy Akademııalyq ortalyqtyń tóraǵasy Moldaǵalı Joldybaev «Pedagogıka» kitaby – Injildeı, Maǵjan azamat – Aısa paıǵambardaı boldy» dep joǵary baǵalaıdy. Bul onyń tutastaı shyǵarmashylyq shabytty eńbegine, sýretkerlik sheberligine, tereń, baıtaq bilimine, oı-parasatyna, rýh, til tazalyǵyna taldaý, zertteý qabiletine, rýhanııat álemindegi eren qubylys ekenine berilgen naqty sıpattama deýge bolady.

Órimtal balaýsa Maǵjannyń ustaranyń júzindeı, naızaǵaıdyń otyndaı, oı men sezimniń muhıtyndaı, qııal keńistiginiń tuńǵıyǵyndaı, «Qazaqııa» memlekettiginiń Epopeıasyndaı shuǵyladaı órilgen 4 óleńi – aspandaı keń aqyndyqtyń asqaq tórine, ǵaryshtyq oılaýdyń asqar shyńyna birden-aq shyǵarǵan.

Serik NEGIMOV,
Qazaqstannyń eńbek sińirgen 
qaıratkeri, fılologııa ǵylymynyń 
doktory, professor