M.MAǴAÝIN BÚI DEPTI...

Meniń 80-shi jyldardyń basynda jazylǵan "Alasapyran" degen romanym bar. Tarıhı roman-dılogııa. Osy kitap sol kezde orys tiline aýdarylyp, Máskeýde basylyp shyqty. Sony aýdarǵan - Kýrchatkın degen orystyń úlken jazýshysy, menimen teteles, rıza bolyp, meni maqtap otyryp:

- Jaraıdy, jaqsy jazypsyń. Ádemi jazý - qalamgerdiń sheberligine baılanysty, alaıda, osy aıtyp otyrǵanyń artyq emes pe, ózińniń halqyńdy jaqsy kóresiń, biraq artyǵyraq maqtap jiberipsiń. Qazaq mundaı bolǵan joq qoı? - dedi.

Oǵan men:

- Burynǵy qazaqtyń qandaı ekenin qazirgi maǵan qarap baǵalama, men - qazaqtyń tozǵan, sharshaǵan, azǵan kezindegi kórinisimin. Babalarym áldeqaıda táýir boldy, - dedim. Ol kúldi.

Sosyn:

- Al, endi saǵan bir suraq qoıaıyn. Mońǵol shapqynshylyǵy zamanynda, tarıhtaǵy "mońǵol-tatar shapqynshylyǵy" deıtin ýaqytta kimniń mádenıeti joǵary boldy: Rýstiń mádenıeti me, álde kóshpendilerdiń, dalalyqtardyń mádenıeti me? - dedim.

Sonda ol kúldi de: "Osyndaı suraq qoıýdyń ózi sóleket emes pe? Árıne, Rýstiń mádenıeti joǵary boldy. Kóshpendiler jabaıy boldy, - dedi.

- Olaı bolsa toqta, - dedim. - Mádenıet degen ne? Aldymen, soǵan kelisip alaıyq. Eger, mádenınet - jazý, syzý bolatyn bolsa, onda qazirgi orys jazýy kırıllıtsa - bolgardyń Kırıll men Medofıı degen monahtardyń shyǵarǵany, arǵy tegi grektiń jazýyna baryp tireledi. Orystyń óz tól jazýy emes. Onyń ózi keıin, hrıstıan dinine engennen keıin ornyqqan.

Al, bizdiń jazýymyz, arǵy zamandy aıtpaǵanda, 5-6 ǵasyrlarda ábden qalyptasqan bolatyn. Bizdiń tól jazýymyzdyń myń jarym jyldyq tarıhy bar. Sondyqtan jazý bizde burynnan boldy jáne jetilgen, keremet edi. Qazirgi qazaqtyń kırıllıtsaǵa negizdelgen jazýynan bizdiń burynǵy kóne túrik jazýymyz artyq bolatyn. Óz jazýymyz, tól jazýymyz. Al eger, mádenıet degen - ádebıet bolsa, onda orystyń úlken, uly murasy "Igor polki týraly sóz" bar ǵoı? HII-shi ǵasyrda jasalǵan mońǵol shapqynshylyǵynyń qarsańynda jazyldy desek te, shyǵý tórkini óte kúmándi.

Al, bizde odan bes-alty ǵasyr buryn jasalǵan rýhanı eskertkishter saqtalǵan. Tasqa qashalǵan erlik jyrlary. "Kúlteginniń basyndaǵy jazý" dep atalady. "Tonykóktiń basyndaǵy jazý" dep atalady. "Bilge qaǵannyń jazýy" dep atalady. Moıyn-Shor, Qulı-Shor, Ongın... tolyp jatyr. Ádebıettiń naǵyz ozyq úlgisi. VII-VIII ǵasyrlarda jazylǵan, tasqa qashalǵan. Kúni búginge deıin saqtalǵan. Ol kezde búkil Eýropada mundaı ádebıettiń úlgisi joq! Al odan sońǵy bizdiń uly dastandar, Júsip Balasaǵunnyń "Qutadǵý bilik" - myń jyl buryn jazylǵan, taǵysyn taǵy, tolyp jatyr. Al, eger...

Mádenıet degenimiz - ǵylym men tehnıka bolsa, onda eń ótkir qylysh, eń berik qurysh kimde boldy? Máskeýde, Qyzyl alańdaǵy tarıh mýzeıiniń birinshi qabatynda qypshaq qylyshy tur. Uzyndyǵy osyndaı, týra alty qarys, qazaq qaryspen ólsheıdi ǵoı. At ústinen shabatyn bolǵan. Jińishke, ádemi, qaıqy qylysh, budan 1000 jyl burynǵy. Ondaı qylyshty jasaý úshin óte joǵary tehnologııa bolýy kerek. Metaldyń hımııalyq, fızıkalyq quramyn tájirıbe turǵysynda jete bilý kerek.

Eń jaqsy saýyt kimde boldy? Eń jaqsy sadaq kimde boldy? Eń jaqsy jebe kimde boldy? Bizdiń sadaqshylar sadaq tartqan kezde, 600 qadam jerdegi saýytty buzatyn bolǵan. Ol kezdegi jebeler jalpaq, japyraq jebe, qalqyp ushady aýada. Mende sol jebeniń birneshe úlgisi bar, salmaǵy 35 gramm. Ony tartý úshin súıekti sadaq kerek. Jáı sadaqpen tartylmaıdy. Ony tartý úshin keremet, ǵajaıyp kúsh kerek.

Minekı, eger mádenıet degenińiz - ǵylym bolsa, onda bizdiń ǵylymymyz joǵary boldy. Myna senderdiń qylyshtaryńnyń, jebe men sadaqtaryńnyń qandaı bolǵandyǵyn biz bilemiz, - dedim.

- Al eger, mádenıet degenińiz - soǵys tásili bolsa, áskerı óner bolsa, onda 1223-shi jyly Qalqa ózeniniń boıynda búkil orys kinázdikteriniń birikken 80.000 qolyn bizdiń babalarymyzdyń 2-aq túmen, 20.000 áskerimen qalaı talqandaǵanyn biletin shyǵarsyń?

Sonda ol:

- Áı, mońǵol-tatarlar - qazaq emes, - dedi. Men:

- Sol shapqan adamdardyń bári - Kereı, Naıman, Jalaıyr, Qońyrat, Qańly, Dýlat rýlarynan quralǵan edi. Búgingi qazaqtyń negizgi rýlary. Al myna meniń rýym - sol Shyńǵys hanǵa qýat bergen Kereı bolady, - dedim. Iaǵnı, Qalqada soǵysqan meniń týǵan babam ekeni kúmánsiz!..

Minekı, bul bir aıtylǵan áńgime. Qarǵa tamyrly qazaqtyń ótkeninen bir ǵana eles.

Bizdiń babalarymyz jarym dúnıeni bıledi bir zamanda. Jáı ǵana qazaqpyn dep keýdeni kerý emes, babalarymyzdyń úlken isterin bilý kerek. Alǵash ret atty úıretip mingen - bizdiń babalarymyz. Kóshpeli túrik taıpalary. Alǵash ret, men sizge aıtaıyn, úzeńgi men er toqymdy oılap tapqan bizdiń babalarymyz. Myna Ejelgi Rımniń tarıhyn qarasańyz, grektiń tarıhyn qarasańyz, úzeńgi joq, er-toqym joq. Aıaqtary salaqtap, atqa jaıdaq minip júrgen. Úzeńgi, er-toqym degendi bilmegen. Alǵash ret ony kóshpendiler oılap tapqan. Nege Atılla (Edil) jarty Eýropany jaıpap ketti? Nege ol kezde sizdiń babalaryńyz qudiretti boldy? Óıtkeni, basqa qol kúshin aıtpaǵanda, atqa mindi, al attyń kúshi qandaı?! Er-toqymy salynǵan, úzeńgige shirenip otyrǵan, ornyqty, saýyt-saımany kelisti, árbir jaýyngeri - qazirginiń temir tankisi sııaqty bolǵan. Aralary 10 qadamnan shapqan. Sonda jaý shebin qaqyrata sógip, parsha-parsha qylyp, jaryp ótetin bolǵan. Keshegi nemisterdiń tank jibergeni sııaqty...

Muhtar MAǴAÝIN.