HÁKIM ABAIDYŃ DINI OI PIKIRLERI
Qoǵamdaǵy dinı Ekstremızm kórinisteri, dástúrli emes dinı aǵymdardyń qaýip-qaterinen saqtaný ózekti máselelerdiń biri. Sondyqtan ǵasyrlar boıy qalyptasqan dástúrli dinı tanymdy arqaý etip, din men dástúr birligine negizdelgen elimizdiń jastaryna rýhanı ımmýnıtet qalyptastyrý – zaman talaby.
Qazaq qoǵamy jastarǵa dinı bilim berý men dinı sanasyn qalyptastyrý barysynda dana Abaıdyń muralarynan alary mol. Bul taqyrypqa kelgende ustanar negizgi temirqazyǵymyz Abaı ilimi bolsa adaspaımyz. Abaı Qunanbaıuly – qazaq halqynyń uly aqyny, oıshyly ári rýhanı ustazy. Ol óz zamanynda eliniń mádenı, rýhanı jáne áleýmettik ómirine úlken yqpal etken tulǵa boldy. Hákim Abaı óziniń shyǵarmalarynda din taqyrybyna erekshe kóńil bóldi. Qazirgi tańda qoǵamda dinı máseleler ýshyǵyp turǵan kezde osyndaı dana oıshyldarymyzdyń sózine qulaq túrmeske bolmaıdy. Sebebi, olardyń sózi «ólmeıdi», qashan da qundy.
Oıshyl Abaı tek dinı sana qalyptastyrýǵa, dinı adam tárbıeleýge umtylǵan emes, ol adamgershilikti adam, tolyq adam, kamılı ınsan modelin jasaýǵa, tárbıeleýge talpynǵan tulǵa. Hákim Abaı – kámil, jan-jaqty úılesimdi jetilgen tolyq musylman. Desek te, Abaıdyń dinge degen kózqarasy óte kúrdeli. Abaıdyń dinı kózqarastarynyń bizdiń kámil dinimizge týralyǵy, sáıkestigi jóninde dintanýshy ǵalymdar aıtyp jazyp júr. Abaıdyń hákimdik bıigine kóterilýine jáne qazaqtyń bas aqyny atanýyna bilimderdiń túp atasy Quran Kárimniń róli joǵary bolǵan.
«Alla minsiz áýelden, paıǵambar haq,
Múmın bolsań, úırenip sende uqsap baq.
Quran ras, Allanyń sózi dúr ol,
Táýılin bilerlik ǵylymyń shaq» - dep 1902 jyly jazylǵan «Allanyń ózi de ras, sózi de ras» degen óleńinde bastan aıaq Allanyń birligin, Qurannyń shyndyǵyn, Paıǵambardyń haqtyǵyn teren aıtyp ótedi. Mundaǵy «táýıl» degen sóz Quran aıattardyń syrlaryna kóz júgirtip, olardyń túpki maǵynasy men mánin ashý ári anyqtaý degendi bildiredi. Demek, atalǵan termındi dintanýshy ǵalymdar tereń túsine alady.
«Kóp kitap keldi Alladan. Onyń tórti,
Allany tanytýǵa sózi aıyrmas» - dep Alla tarapynan kelgen tórt kitapty aıtady. Musa paıǵambarǵa –Táýrat, Dáýit paıǵambarǵa –Zábýr, Isa paıǵambarǵa – Injil jáne Muhammed paıǵambarǵa túsken qasıetti Quran kitabyn aıshyqtap tur.
Hákim Abaı ıslam dinin syrtqy formasyn emes, rýhanı jáne aqyl-oı turǵysynan qabyldady. Demek, adamdy kemeldikke jeteleıtin, jol retinde qarastyryp, Allany taný, adamdy súıý, ǵylymdy meńgerý, eńbek etý jáne júrek tárbıesin eń basty qundylyqtar dep bildi. Onyń dinge kózqarasy qazaq halqynyń ulttyq bolmysymen tyǵyz baılanysty, ári búgingi zaman úshin de ózekti.
M.Áýezovtiń: «Abaıǵa Shyǵystan daryǵan qundylyqtardyń basy – ıslam dini. ...Abaı – anyq dinshil aqyn. Din-ıslámııat jolynyń qaǵıdalaryna tabynǵan, musylmanshylyqtyń Allasyn, paıǵambaryn, ımanyn únemi aýyzǵa alyp otyrǵany din ustazynyń uǵym-nanymyn kórsetkendeı. Tilde de, aqyndyq sózdikte de, qurannyń aıatynan alynǵan árbir dindar musylmannyń aýzynda júrgen duǵalyqtyń, taǵat-ǵıbadattyń sózderi bar» - dep aıtqany beker emes. Demek, Hákim Abaı 12-qarasózinde ıman men aqyldyń baılanysyn atap: «Iman degen – Allanyń birligine, Paıǵambardyń haqlygyna, ahıretke, Quran men sharıǵatqa sený… biraq bulardyń bárin tereń aqylmen uǵyp, shyn kóńilmen sený kerek». Iaǵnı Abaı dindi soqyr senim deńgeıinde qabyldaýǵa qarsy boldy. Onyń oıynsha, adam balasy ǵylym men bilim arqyly Allany tanýǵa umtylýy tıis. Osy tusta Abaıdyń aǵartýshylyq ustanymy da kórinis tabady. Abaıdyń dinge kózqarasynda «Úsh súıý» kontseptsııasy erekshe oryn alady. Ol adamnyń eń basty paryzy retinde: Allany súıý, adamzatty súıý jáne haq joly ádiletti súıýdi atap ótedi. Quran Kárimniń «Shuǵara» súresi 88-89 aıattarda: «Ol kúni (qııamet kúni) mal da, bala-shaǵa da paıda bermeıdi. Tek, kimde-kim Allanyń quzyryna qalbýn salımmen, ıaǵnı saý júrekpen kelse, sol adam ǵana paıda tabady». Bul – ıslam dininiń naǵyz gýmanıstik, rýhanı tereńdigin kórsetetin tujyrym.
Abaıdyń qarasózderindegi din týraly pikirleri onyń dinı bilimi men tanymyn ańǵartady. Aqynnyń 45 qarasóziniń on biri din taqyrybyna arnalǵan. Olardyń ishinde keıbir qarasózderi tek dinı máselelerdi qozǵaıdy. Mysaly, «13-qarasózinde» ıman men ǵıbadat, «27-qarasózinde» qulshylyq, hıkmet, aqyl jaıynda, «28-qarasózinde» taǵdyr, ıman, aqyl, ǵıbadat, «34-qarasózinde» aqyret, ıman, dúnıelik ómir, «43-qarasózinde» jan men tán, aqyl, talap, qýat, «45-qarasózinde» Alla Taǵalanyń barlyǵyna dálel keltirip, ádilet, mahabbat týraly baıandaıdy. Qarasózderiniń ishindegi eń kólemdisi – «38-qarasózi». Hákim Abaı óz zamanyndaǵy dinniń durys túsindirilmeýi, dindar adamdardyń halyqty adastyryp, dindi paıda kózine aınaldyrǵanyn qatań synǵa aldy. Ol 27-qara sózinde: «Jas balaǵa oqý úıretkende, burynǵy moldalar qorqytyp, uryp-soǵyp, oqytady, ne jattatyp qoıady... Bulaı bolǵan soń, oqyǵan nársesi kóńilge uıymaı, kóńilsiz nárse bolyp qalady» dep jazady. Bul – Abaıdyń dinı bilim berý júıesine aıtqan ótkir syny ǵana emes, dinniń shynaıy maqsatyna jetpeı jatqanyna degen jan aıqaıy. Ol dindi qur mátin jattaý nemese syrtqy áreketterge shekteý emes, ony júrekpen túsinip, adam boıyna sińirý qajettigin aıtty.
Sońǵy jyldarǵa deıin Abaıdyń ádebı murasyn tanyp bilý, ony nasıhattaý jumysynyń bári de materıalıstik, ateıstik dúnıetanym negizinde zerttelip nasıhattalyp kelgenin eshkim de teristeı almas. Óıtkeni shyndyq osylaı bolyp tur. Ǵalym Ǵ.Esimov «...ıslam fılosofııasyna úńilmeı Abaıdyń kózqarastaryn taldaý óte qıyn sharýa» - dep durys pikir aıtqan bolatyn. Abaı dúnıetanymynyń qalyptasýynda shyǵystyq rýhanı qazyna kózderiniń ózindik qaıtalanbas orny baryn taza materıalıstik ateıstik ustanymdaǵy keńestik ıdeologııa teristep keldi.
Abaıdyń ıslamdy tanýyna kóz jibereıikshi. Bizdiń dalamyzǵa Islam dini sopylyq ilim negizinde taralǵan bolatyn. Jáne bir qyzyǵy, álemdegi eń uly klassık aqynnyń bári sopylyq ilimnen sýsyndaǵandar. Abaıdy da solardyń qataryna jatqyzýǵa bolady. Asyp túspese, kem emes. Tolyq adam týraly ilimi de osy sopylyq ilimmen ushtasady. Alaıda muny fılosoftar áli tolyq ashyp bere almady. Óıtkeni fılosofııanyń tireletin jeri - materııa. Al Shyǵystyń fálsafasynyń qaınary – sana. Biz ózimizdiń fálsafamyzǵa túspeıinshe, Abaıdyń Shyǵysyn tolyq uǵyna almaımyz. Bul – bolashaqtyń enshisindegi dúnıe. Biz Abaı Shyǵysynyń esigin ashqanmen de, biraq áli ishine kire almaı júrmiz.
Baqtııar ALPYSBAEV
Dintanýshy
