ISLAMDAǴY JOMARTTYQ
Jomarttyq – asyl dinimiz Islamdaǵy ózgelerge kómek kórsetýde saýaby mol amal. Qazaq halqy mundaı adamdy «qoly ashyq jan, jomart jan, barymen bólisetin adam» dep baǵalaǵan. Dana halqymyz: «Keń bolsań – kem bolmaısyń», – dep qanatty sóz qaldyrǵan. Jomarttyq – adamdyqtyq qasıettiń biri. Jomarttyq jasaıtyn adam tek Allanyń ǵana razylyǵyn kózdeıdi. Muqtaj janǵa kómektesken adam odan syılyq nemese marapat, jaqsy sóz kútpeýi tıis. Ózine qajet bola tura ózgeniń qajetin ótegen adamdy Alla Taǵala úlken nyǵmetke bóleıdi.
Qasıetti Quran Kárimde Jaratýshy Iemiz quldaryn sarańdyq jasamaı, jomarttyq tanytýǵa buıyrǵan. Máselen, Qurannyń «Muhammed» súresiniń 38-aıatynda Rabbymyz:
هَاأَنتُمْ هَؤُلَاء تُدْعَوْنَ لِتُنفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَمِنكُم مَّن يَبْخَلُ وَمَن يَبْخَلْ فَإِنَّمَايَبْخَل عَن نَّفْسِهِ وَاللَّهُ الْغَنِيُّ
وَأَنتُمُ الْفُقَرَاء وَإِن تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْماً ُ غَيْرَكُمْثُمَّ لَا يَكُونُوا أَمْثَالَكُمْ
«Negizi, sender Alla jolynda mal jumsaýǵa shaqyrylýdasyńdar. Alaıda, aralaryńda sarańdar bar. Kimde-kim sarańdyq jasasa, ózine sarańdyq jasaǵany. Óıtkeni, Alla baı, sender kedeısińder. Eger Alladan teris aınalsańdar senderdiń oryndaryńa basqa qaýym ákeledi. Olar sender sekildi bolmaıdy», – dep buıyrǵan. Dinimiz Islamda adam balasynyń Allanyń ózine bergen rızyǵynan muqtaj pendelerge berý qajettigi eskertilgen. Negizinde Jaratýshy Iemiz qulynyń bergen dáýletine nemese kómegine muqtaj emes. Adam bireýdiń qajetin óteý arqyly óziniń ómirin izgilikke toltyrady. Jomarttyq jasaýdyń eń bıik dárejesi – ısar dep atalady. Bul – ózine qajet bolsa da, qolynda baryn ózgege berý arqyly jasalǵan jomarttyq. Islam tarıhyn qaraıtyn bolsaq, alǵashqy musylmandar osyndaı jomarttyq jasaǵanyn kóremiz. Mádınalyq musylmandar, ıaǵnı ansarlar Mekkeden kóship kelgen musylmandarǵa Allanyń razylyǵy úshin kómektesip, mal-múlikterin teńdeı bólip bergen. Quranda «Hashr» súresiniń 9-aıatynda bylaı delingen:
وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ
«Olardyń kóńilderinde múminderge bergenderinde kirbiń bolmaıdy. Sondaı-aq, ózderi tarshylyq pen muqtajdyqta bola tura, olardy ózderinen artyq kóredi».
Jomarttyq – kórkem minezdiń ajyramas bir bóligi. Jomarttyq jasaýda adamzattyń abzaly bolǵan paıǵambarymyz Muhammed (ﷺ) barshaǵa úlgi bolǵan. Alla Elshisi (ﷺ) barlyq amalda ózgege óshpes ónege qaldyrǵan.
Paıǵambarymyzdyń (ﷺ) qartaıǵan bir kári áıel kórshisi bolǵan. Onyń namaz oqyǵanda ústine jabatyn kıimi bolmaǵan. Sóıtip, qyzyn Alla Elshisine (ﷺ) jumsap: «Maǵan namazda ústime jabatyn kıim bershi», – dep suratady. Sonda Paıǵambarymyzdyń (ﷺ) ózinde de artyq kıim joq bolatyn. Sonda da ústindegi uzyn kóılekti sheship, sol áıelge berip jiberedi. Namaz ýaqyty bolǵan kezde ústinde kıimi bolmaǵany sebepti meshitke bara almaıdy. Bul jaǵdaıdan habardar bolǵan sahabalar: «Rasýlalla (ﷺ) sonshalyqty jomart. Kıimsiz qalyp meshitke kele almaı otyr. Bizde barymyzdy kedeılerge tarataıyq», – degen eken. Sol kúni namazdan soń hazreti Álı (r.a.) Alla Elshisiniń (ﷺ) qasyna kelip, bala-shaǵasy úshin qaryzǵa alǵan 8 kúmis dırhamnyń jartysyn Paıǵambarymyzǵa (ﷺ) bergisi keletinin jetkizedi. «Bul dırhamǵa kıim alyńyz», – deıdi hazreti Álı (r.a.). Rasýlalla bazarǵa baryp, 2 dırhamǵa bir kóılek satyp alady da, qalǵan 2 dırhamǵa azyq-túlik alýǵa bara jatqanda eki kózinen aıyrylǵan soqyr adamdy kóredi. Álgi soqyr adam ózgelerden: «Kim maǵan Alla razylyǵy úshin kıim beredi», – dep surap jatady. Alla Elshisi (ﷺ) bazardan jańa alǵan kıimin sol adamǵa beredi. Paıǵambarymyz (ﷺ) surap kelgen adamnyń kóńilin qaldyrmaıtyn. Tipti, «joq» dep aıtýǵa uıalatyn. Birde bir kisi Alla Elshisinen (ﷺ) mal-múlik suraıdy. Paıǵambarymyz (ﷺ) suraǵanyn beredi. Taǵy suraǵanda, taǵy berdi. Úshinshi ret suraǵanda, qolynda eshnárse bolmaǵandyqtan, ony taýyp berýge ýáde etedi. Buǵan shydaı almaı ketken Omar (r.a.): «Nege ózińizdi sonsha qınaısyz?!» – deıdi. Sonda Alla Elshisi (ﷺ) Omardyń (r.a.) bul sózine qabaǵyn shytady. Sol kezde Abdýlla ıbn Hýzaıfa: «Ýa, Allanyń Elshisi (ﷺ), ber! Ǵaryshtyń Iesi seni ash qaldyrady dep qoryqpa!» – deıdi. Bul sózdi estigen Rasýlallanyń (ﷺ) kúlimsireıdi. Sonda ol: «Men osylaı jasaý úshin jiberildim», – dep jaýap beredi.
Bir hadıste bylaı delingen:
السَّخِيُّ قَرِيبٌ مِنْ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنْ الْجَنَّةِ قَرِيبٌ مِنَ النَّاسِ بَعِيدٌ مِنَ النَّارِ وَالْبَخِيلُ بَعِيدٌ مِنْ اللَّهِ بَعِيدٌ مِنَ الْجَنَّةِ بَعِيدٌ مِنَ النَّاسِ قَرِيبٌ مِنَ النَّارِ
«Jomart – Allaǵa, jannatqa jáne halyqqa jaqyn, jáhannamnan alys. Sarań – Alladan, jannattan jáne el-jurttan alys, jáhannamǵa jaqyn».
Sarańdyq – musylmanǵa tán sıpat emes. «Álı Imran» súresiniń 180-aıatynda Alla Taǵala bylaı deıdi:
وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَيْراً لَّهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلِلّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ
«Allanyń keńshiliginen ózderine berilgen nárselerinde sarańdyq etkender, muny ózderi úshin qaıyrly dep oılamasyn. Joq, bul olarǵa jamandyq ákeledi. Sarańdyq etken nárseleri qııamet kúni olardyń moınyna oralady. Kókter men jerdiń murasy Allanyki. Alla Taǵala senderdiń istegenderińnen tolyq habardar».
Hazreti Ábý Bákirdiń (r.a.) qyzy Ásma (r.a.) Paıǵambarymyzdyń (ﷺ) oǵan bylaı degeni jaıly aıtyp beredi:
«Dorbanyń aýzyn qyspa. Áıtpese, Alla da saǵan qysyp (azaıtyp) beredi».
Júsip Balasaǵunı babamyz bir ósıet óleńinde:
«Kimder jomart – sol baqyttyń ıesi,
Baqyt bergen janǵa baqyt tıesi»,– dep jyrlaıdy. Iaǵnı, adam boıyndaǵy jomarttyǵy men darhandyǵy basym bolsa sol adam baqytty deıdi.
Muhammed ıbn Kaǵb Zeınep anamyzdyń jomarttyǵy jaıly oqıǵany bylaı baıandaıdy: «Áldebir isti bitirgen kezde Jahshqyzy Zeıneptiń úlesi 12 myń dırham boldy. Túsken tabystan bir-aq ret úlesin aldy. Sonyń ózinde aqshany qolyna ustap turyp: «Rabbym, osynshama aqshany maǵan qaıta násip etpe. Óıtkeni, bul maǵan úlken synaq», – degen. Sóıtip, Zeınep anamyz ózine tıesili úlesten, ıaǵnı aqshanyń bárin jaqyndary men muqtaj jandarǵa taratyp beredi. Omarǵa (r.a.) Zeınep anamyzdyń bul jomarttyǵyn aıtqanymyzda, ol: «Zeınepten tek osyny kútýge bolady», – dep razylyǵyn bildirdi. Osydan keıin: «Búkil aqshalardy sadaqa etip úlestirdi dep estidim. Taǵy myń dırham jiberip otyrmyn, biraq bul aqshany ózińe jarat», – dep sálem joldaıdy. Alaıda Zeınep (r.a.) anamyz sonda da ol aqshany jaǵdaıy tómen adamdarǵa úlestirip beredi.
Islamdy eń birinshi bolyp qabyldaǵan Hadısha (r.a.) anamyzdyń da ómiri ónegege toly. Onyń ómirine qarasaq, Hadısha (r.a.) anamyzdyń jomarttyǵyna tánti bolamyz. Ol Mekkeniń eń úlken dáýlettileriniń biri bolatyn. Paıǵambarymyzdyń (ﷺ) adal serigi bola bildi. Ol tapqan dáýletin Alla jolynda jumsady. Muqtaj jandarǵa únemi kómek qolyn sozatyn. Islamnyń damýy úshin baryn jumsaǵany sonsha, tipti dúnıe salǵanda kebindeýge bir jyrtys mata da úıinen tabylmaǵan.
Islam dinin ustanǵan babalarymyz jomarttyq jaıly:
«Er qolynda mal turmaıdy,
Elek ishinde sý turmaıdy», – dep jomart jigitterdi naǵyz er dep baǵalaǵan.
Orta ǵasyrlyq aqyn, sharıǵatshyl hakım, oıshyl Ahmet Iúginekı babamyz jomarttyq jaıly bylaı dep jazady:«Eger maqtaǵyń kelse, jomart erdi maqta; barlyq kisi jomarttyń jaqsylyǵyn aıtady; jomarttyq barlyq aıyptyń kirin jýady; jomart bol. Saǵan sóz de, sógis te kelmeıdi; sóz keletin joldy jomarttyq tyıady; jibimeıtin kóńilińdi jomart kisi jibitedi; qol jetpeıtin muratqa jomarttyń qoly jetedi; jomarttyqty ári zııaly, ári qarapaıym halyq maqtaıdy; jomart bilimdi jete meńgeredi; jomarttyń arqasynda qorǵansyzdar jaqsy ómir keshti; jomart er – halyqtyń qurmettisi; jomarttyq abyroı-ataǵyńdy, ajar-kórkińdi arttyrady; jomarttyq seni súıispenshilikke bóleıdi».
Al aqyn babamyz sarańdyq jaıly oıyn bylaı jetkizedi: «Sarańdyq – emdegenmen jazylmaıtyn aýrý; bireýge kelgende sarańnyń qoly tastaı berik; sarań – naǵyz uıatsyz; sarań jııady, ishpeıdi, jemeıdi, tistep ustaıdy».
Sarańdyqqa baılanysty Ábý Zárr (r.a.) bylaı deıdi:
Paıǵambarymyz (ﷺ) Qaǵbanyń kóleńkesinde otyrǵan ýaqytta qasyna bardym. Meni kórgen kezde bylaı dedi: «Qaǵbanyń Rabbysyna ant eteıin! Olar zııan shegedi», – dedi.
– Ýa, Allanyń Elshisi (ﷺ), Olar kimder?
– Olar baılyǵyn ońyna da, solyna da, aldy-artyna da osylaı molynan beretin jomarttardyń sanatyna jatpaıtyndar. Átteń, ondaı darhan minezdi adamdar qanshalyqty az. Mynany bilip qoıyńdar, túıesi, sıyry, qoılary bar bola tura zeketin bermegen ár adamnyń aqırette sol maldary mastana aldarynan shyǵyp, alma-kezek súzgilep, tuıaqtarymen taptaıdy. Sońǵysy biter-bitpes alǵashqy mal álgi azapty jáne bastaı jóneledi. Bul qorlyq adamdar arasynda úkim berý merzimi bitkenge deıin jalǵasa beredi.
Qasıetti kitabymyz Quran Kárimde jomarttyq amal Alla jolyndaǵy kúrespen teń sanalǵan. Pende ózine berilgen Allanyń rızyǵynan ózgelerge berý kerektigi jaıly «Baqara» súresiniń 254-aıatynda bylaı eskertilgen:
«Ýa, múminder! Biz senderge jibergen mal-múlikterden saýda-sattyq, dostyq, janashyrlyq bolmaıtyn kúnnen buryn Alla Taǵala jolyna jumsańdar. Al oǵan qarsy kelgender – zalymdar».
Alla Taǵala qoly ashyq, jomart quldaryn jaqsy kóredi. Osy tusta sahabalardyń kezinde bolǵan myna bir oqıǵany aıta ketken abzal.
Bir kúni bir kisi Paıǵambarymyzǵa (ﷺ) kelip: «Ýa, Allanyń Elshisi (ﷺ)! Meniń qarnym ash», – deıdi. Sonda Rasýlalla (ﷺ) áıelderiniń birine habar berip, jeıtin tamaq jiberýlerin suraıdy. Biraq oǵan úıde sýdan basqa eshteńe joq degen habar jetedi. Osy kezde Alla Elshisi (ﷺ) sahabalarǵa qarap: «Kim búgin túnde bir kisini qonaq etýdi qalaıdy?» – dep suraıdy. Ansarlyq bir kisi: «Men qonaq eteıin», – dep, kedeı kisini úıine alyp barady. Úıge barǵan soń áıelinen: «Jeıtin nárse bar ma?» – dep suraıdy.
– Joq, tek balalardyń ǵana tamaǵy bar.
– Olaı bolsa, balalarǵa qaraılap tur. Dastarqan basyna kelse, olardy uıyqtat. Al qonaq ishke kirgen soń shamdy sóndir. Biz bolsaq, tamaq jep jatqandaı syńaı tanytamyz.
Sóıtip, olar dastarqan basyna otyrdy. Qonaq kisi qarnyn toıdyryp, al úı ıeleri ashqursaq kúıde tańdy atyrdy. Tańerteń sol sahaba paıǵambardyń (ﷺ) qasyna keldi. Ony kórgen Alla Elshisi (ﷺ): «Alla Taǵala búgin túnde qonaqqa jasaǵan peıilderińiz úshin dán rıza boldy», – deıdi.
Minekeı, biz bul oqıǵadan asqan qonaqjaılylyqty, balalary ash bola tura, qonaqtyń haqysyn bergen sahabanyń saýap alýdaǵy yqylasyn baıqaımyz.
Tól mázhabymyzdyń negizin qalaýshy, ǵulama-ǵalym Ábý Hanıfa da qoly ashyq, jomart jan boldy. Ol ǵalymdarǵa, ilimge den qoıǵan shákirtterine kóp kómektesetin. Jyl sońynda tabysynan ilim jolynda júrgenderge taratyp beretin. Sonda Ábý Hanıfa bylaı deıtin: «Myna qarajatty qajetterińe jumsańdar. Alaıda árqashan Alla Taǵalaǵa shúkir etýdi umytpańdar. Óıtkeni, bul dáýlet maǵan tıesili emes. Allanyń raqym etip, meniń qolym arqyly senderge jibergen nesibesi».
Izgi jandar, taqýa kisiler saýdada, qaryz berýde de jomarttyq jasaıtyn. Bir kúni Ábý Hanıfa jolda ketip bara jatady. Qarsy aldynda kele jatqan bir kisi ony kórgen boıda betin basqa jaqqa buryp, ketpekshi bolady. Muny baıqap qalǵan Ábý Hanıfa bul jaǵdaıdan qatty qysylady. «Nege meni kórgen bir musylman teris burylý kerek?» dep oılaıdy. Sol sátte Ábý Hanıfa dereý ony qasyna shaqyrtyp:
– Nege meni kóre salyp jolyńdy ózgertpek boldyń?
– Men sizden kezinde 10 000 aqsha qaryz alǵan edim. Qaryzdyń belgilengen kúni ótip ketti. Ony áli sizge qaıtara almadym. Sony oılap uıalǵandyqtan kózińizge túspeı-aq qoıaıyn dep edim.
– Sýbhanalla! Ol aqsha meniń saǵan degen syıym bolsyn. Qaıta menen alshaqtap ketetindeı jaısyzdyq jasaǵanym úshin keshirim suraımyn.
Osylaısha parasatty ımam jomarttyq pen joǵary adamgershiliktiń erekshe úlgisin tanytady. Bul bárimizdiń qolymyzdan keletin amal. Ár adam ózine berilgen nesibeden ózgelerge de berip tursa, Alla Taǵala odan saıyn arttyrady.
Quranda «Hashr» súresiniń 9-aıatynda:
وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
«Kim boıyndaǵy sarańdyqtan saqtansa, mine, solar naǵyz qutylýshylar», – dep baıandalǵan. Alla Taǵala barshamyzdy sarańdyqtan saqtap, óziniń jomart quldarynyń qataryna qosqaı! Ámın!
