DANANYŃ SÓZI (Babanyń balaǵa aıtqany)

Arman degen ne?

— Ata, arman degen qııal, — depti jigit.

— Joq, balam, arman degenimiz — aqyl-oıdyń shyńy. Qus — ushsam deıdi, bala — óssem deıdi, qyz — kópikti bolsam deıdi, jigit — baqytty bolsam deıdi,

qart — júzge jetsem deıdi, aqyldy — dana bolsam deıdi, ustaz — shákirtine úlgi bolsam deıdi. Armanyna adaspaǵan jetedi, adasqan armanyna jete almaı

ketedi. Aqymaqtyń armany bolmaıdy. Armanyna aqyldy jetedi, aqymaq bul ómirden túńilip ótedi — depti qart.

Ómirde kimniń armany joq?

— Ata, ómirde uly bar adamnyń armany joq — depti jigit.

— Joq, balam, uly bar adamnyń armany kóp. Uly joqta oılaý kóp.

Esińde bolsyn, bul ómirde eldi basqarǵan han men ákimde arman joq. Aqyly asqan

danada arman joq. Júzden asqan qartta arman joq. Han men ákim jaqsy

bolsa, halqyn baqytty etsem dep oılaıdy. Dana — aqyldyny dana etsem

dep oılaıdy. Júzden asqan qart «Tipi bolsam» dep oılaǵanyn qoımaıdy, —

depti qart.

Baqytty bolý ońaı ma?

— Ata, jary jaqsy bolsa, baqyty janynda, — depti jigit.

— Joq, balam, aqyl basyńda bolsa, baqyt janyńda bolady. Esińde bolsyn,

aqyldy jannyń baqyty aldynda, aqylsyzdyń baqyty alysta. Jigittiń

baqytty bolýy aqyldylyǵynda. Aqyl — adamdy azaptan da, mazaqtan da

qutqarady. Ómirde shyn baqytty bolamyn deseń, aqyldylyqty úıren, ne

aqyldy qyzǵa úılen, — depti qart.

Dos tabý ońaı ma?

— Ata, dos tabý aqyldyǵa ońaı, aqymaqqa qıyn, — depti jigit.

— Joq, balam, ómirde dos tabý aqyldyǵa qıyn, aqymaqqa ońaı. Aqyldynyń dosy az, qasy kóp, aqymaqtyń dosy kóp bolǵanmen, jaqsylyry joq. Jaqsylyǵy joq dostyń qastyǵy aıaq astynda jatady. Aqyldy ózine teń dos izdeıdi, aqymaq ózine teń dosty izdemeı-aq tabady.

Ecińde bolsyn, dosyń aqyldy bolsa, óziń dana bolasyń, dosyń bala bolsa, óziń shala bolasyń. Ómirde aqyldy dos tabý qıyn, súıikti jar tabý qıyn, jaqsynyń kónilin tabý qıyn, — depti qart.

Dostyqty nyǵaıtatyn ne?

— Ata, dostyq pen joldastyqty yntymaq, birlik, teńdik, týystyq, baýyrmaldyq nyǵaıtady, — depti jigit.

— Durys, balam, seniń aıtqanyń dostyq pen joldastyqty damytady. Ecińde bolsyn, shyn dostyq aqyldyǵa tán ekenin umytpa. Ómirde dos bolýdy oılasań, «Salamatsyz ba, keshirińiz, rahmet, saý bolyńyz, sálem aıtyńyz» degen bes sózdi shyn kóńilmen aıtýdy úıren. Sálemdesýdi bilgen keshipe de biledi, keshire bilgen rahmetin de aıta biledi.

Jón sóz — kóńilińdi ócipedi, jónsiz sóz — ómirińdi óshiredi. Dostyqty kóńil nyǵaıtady, ómir uzartady, — depti qart.

Teksizge kim jatady?

— Ata, jeti atasyn bilmegen teksizge jatady, — depti.

— Joq, balam, jeti atasyn ózi bilmese de ózge biler. Atasyz — bala

jetilmeıdi. Jeti atasyn bilmegen balanyń ákeci nadan. Esińde bolsyn, jamannyń tilin surama, atasyn sura, hannyń tegin surama, halqyn sura. Aqyldy handa tek bolsa da, kek bolmaıdy. Jeti atasyn bilmegen jetim ulǵa teń. Jetesiz janǵa jeti atasyn úıretý qıyn.

Jetesizge jetim bala da ermeıdi. Ulyńa jeti jasqa kelgenshe jeti atańdy úıret, — depti qart.

Ómirde kim jetim?

— Ata, ata-anasy joq bala jetim, — depti jigit.

— Durys, balam, ómirde ata-anasy joq bala tipi jetim. Ecińde bolsyn, jetimdikti kóp kórgen, jeńiske tez jete almaıdy. Ómirde toǵyz jetim bar ekenin umytpa. Halqyna senimciz bolsa — han jetim, hany aqylsyz bolsa — halqy jetim, keńesshisi aqylsyz bolsa — ákim jetim, qaraýsyz qalsa — úı jetim, sýy joq — qudyq jetim, uly joq — áke jetim, qyzy jetesiz bolsa — ana jetim, dosy joq — jigit jetim, shákirtsiz — ustaz jetim. Ómirde jetim bolsań, esirme. Aqyldy jetim — keńesýge qumap, aqylsyz jetim — egesýge qumar. Egesken el bolmaıdy, — depti qart.

Úıde kim, elde kim qadirli?

— Ata, úıde ana, elde bastyq qadirli — depti jigit.

— Joq, balam, úıde qonaq, qart, bala qadirli. Elde han, ákim, ustaz qadirli. Qonaqty qadirleýdi qazaq halqy jaqsy biledi, qartty qadirleýdi bápi biledi. Bala — úıdiń patshasy. Balaly úı — bazar, balasyz úı — mazar.

Qart — úıdiń tulǵasy, han — eldiń tulǵasy. Han men ákimge el qaraıdy. Han — ádil bolsa, eldiń baǵy janady, ádiletsiz bolsa eldiń baǵy taıady, — depti qart.

Kópirden ótken soń eshkimge qaramaıtyn kimder?

— Ata, kóligi bar kópirden ótse, eshkimge qaramaıdy, — depti jigit.

— Joq, balam, kópirden esek ótse — ıesine qaramaıdy, aqymaq ótse — aǵaıynǵa qaramaıdy. Esek ıesine qaramasa — ecipgeni, aqymaq aǵaıynǵa qaramasa — jetiskeni, han

halqyna qaramasa — tirideı ólgeni. Kópirden kósem ótse, kóńili alańdap, artyna qaraılaıdy, ne jol jaǵasyna qaraıdy. Aqyly bar kópirden aqyryn ótedi, — depti qart.

Joqty bar, ashty toq etetin kim?

Jigitke:

— Ata, joqty bar, ashty toq etetin meıirimdi áke, — depti jigit.

— Joq, balam, áke qansha meıirimdi bolsa da, ananyń jóni bólek. Joqty bar, ashty toq etetin — sol ana. Anasyz bala uıyqtamaıdy, qatyqsyz aıran uıymaıdy.

ANA— úıdegi baq,

ÁKE— otyratyn taq.

ANA aqyldy bolsa, úıdiń qýanyshy, ákeniń jubanyshy, — depti qart.!