ÁL-FARABIDY ÁLI TANYMADYQ
Farabıdi jáne Islam perıpatetızmin synaǵan, mýtakallım, oıshyl Ǵazalı bolatyn. HII ǵasyrda "Tahafýt al falasıfa", ıaǵnı "Fılosoftardyń adasýy" degen traktatynda, úsh másele boıynsha kúpirlikpen kústanalaǵan.
Onda jalpy fılosoftarǵa baǵyttalǵan jıyrma shaqty syn bar. Ol syn keıinnen Ibn Rýshdtyń "Tahafýt at tahafýt" eńbegi arqyly túbegeıli synǵa ushyrady. Másele, adam men Alla qatynasy, ondaǵy uǵymdyq, kontseptýaldyq kommentarııler men ustanymdar týraly boldy.
Farabı barlyq rısalalaryn "Bısmıllah" dep bastaǵan oıshyl. Ol dindar. Ol degdar. Ol moralıst. Ol fılosof. Ol máselege ıslam álemi dep emes, adam álemi dep qarady. Sol arqyly ıslam álemin jańa satyǵa kóterdi. Batys, ıslamnyń órkenıettik álemin moıyndady. Islamnan úırenýge májbúr boldy.
Farabı qazir, Batysqa Arıstotel men Platondy súıdirgen, tanytqan, jańasha usynyp, túsindirgen oıshyl retinde tanylady. Batys oıshyldary, búgin Batys órkenıetiniń negizinde "Arıstotel men Platon" tujyrymdary jatyr dep topshylaıdy. Al ıslamǵa deıin, Farabıge deıin olaı oılaı almady. Sebebi, Batys álemi, Hrıstıan teologııasy noqtalaýynda qalǵan bolatyn. Bul endi uzaq áńgime... Maǵrıbte, Ibn Rýshd bastaǵan tolqynnan áserlengen, Foma Akvınskıılerden bastap Gegelge deıin Batys oılaý júıesindegi silkinistiń artynda osy Farabı jatqandyǵyn aıtýǵa bolady.
Al ıslam álemi Farabı muralaryna Ǵazalıden keıin-aq, HIII ǵasyrdan soń qyzyǵýshylyǵyn toqtatqan. Sodan bastap, ıslam álemi ǵylymnan, Epıstemıologııadan, fılosofııadan, ǵylymnan shegine bastady. Aıaǵynda jappaı otar elge aınaldy. Ony tarıhtan biletin bolarsyz. Sondyqtan Farabıdiń ıslam álemi, onyń din men fılosofııany, ǵylym men dindi, saıasat pen dindi, moral men dindi, adam men dindi, Alla men dindi tujyrymdaýynan kórýge bolady.
Eń basty orynda adam jáne onyń sanasy tur. Bul oılar Farabıdiń "Kıtab al mılla" ıaǵnı "Din týraly traktatynda" oryn alǵan. Alla myna álemdi adam úshin jaratqan. Adam birinshi orynda tur. Adamǵa adamdyǵyn esine salatyn, tanym, túsinik, teorııa, shablonǵa qaraǵanda "ustaz adamnyń", "úlgi adamnyń" yqpaly qýatty bolady. Mine osy tujyrymǵa saı ol Haziret Muhammad paıǵambardy, adamzattyń tuńǵysh ustazy, "Raıs al aýýal" retinde túsindiredi.
Biraq ókinishke oraı, Farabıdi sol baıaǵy Ǵazalıdiń súrleýimen, mýshrık retinde tanyp, saıttarynda jarııalap júrgen, salafı «ahılar» biz de de jetkilikti. Qaraǵandy qalasynda, 2016 jyly bir saıtta Farabıdi kúpirlikpen kústanalapty. Oǵan da jaýap jazdym kezinde. Sosyn bir ál-Farabı atyndaǵy Ulttyq ýnıversıtettiń fılosofııa bkalavryn, magıstratýrasyn bitirgen taǵy bir "ahı" da Farabıdi sol Ǵazalı shablonymen tanytyp, fılosofııasyz din jetkilikti dep jar salyp júr... Jalpy Farabıdi tanýda salafı sana basty kedergi. Sebebi aqyl oıdy noqtalaıtyn salafılik platforma bizde qalyptasyp úlgerdi.
Bizde Allanyń aqıqatyn Allamen taný tájirıbesi bolǵan. Ol Matýrıdı iliminde jatyr. Kitaptarda kómilip. Nege "ýahabılikti" synaı beremiz?. Sebebi bireý-aq: "Ýahabılik" Alla men adam úndestigine syna qaǵady. Ol degen sóz Islam ǵylym jiktemesindegi «naqyl men aqyl» tutastyǵyna syna qaǵady degen sóz...
Keshe pozıtıvıstik tendentsııa ǵylymnyń tek qana «bilý» qyryn ǵana negizge aldy, al onyń seziný qyryn elemedi, ne kórgisi kelmedi. Búgin ǵylymı shyǵarmashylyqtyń qoldanbaly qyry, praktıkalyq máni onyń tanymdyq salmaǵy týraly áńgime qozǵala bastady. Ǵylymdy adam kim úshin ne úshin jasaıdy degen suraqqa álem búgin qaıtadan orala bastady. Al bul aqıqatty túrki-ıslam fılosofııasy tarıhynda osydan 10 ǵasyr buryn Iasaýı óziniń «hál ilimi» arqyly jaýap berip qoıǵan edi. Ǵylymnyń psıhologııalyq gnoseologııalyq yqpaly eń basty shart boldy. Seziný satysy.
Endigi jerde bolý men kóriný, bilý men seziný tutastyqqa umtylmasa, myna qoǵamdyq tolqyndardy ustap turý múmkin bolmaıdy. Bul da ıslam dininiń rýhyndaǵy eń basty ustanym. Demek adamǵa qaıta oralý máselesi antropologııalyq turǵydan óziniń ózektiligin sezindire bastady...
Dosaı KENJETAI
“Zaıyrly el - qaıyrly el” kitabynan úzindi…
