ÁDILDIK BILIMGE MUQTAJ
Adamzat tarıhyna kóz júgirtip, onyń búkil satylary men qabattaryna kóńil bólseńiz, úsh negizdegi qatynastyń ózara tarıhy bolyp shyǵady. Adam, álem, táńir. Muny adamnyń Táńirmen, álemmen qatynas tarıhy desek te bolady. Qatynas demekshi, Adamnyń ózin qorshaǵan ortasymen eń basty qatynas qýaty rýhynan bastaý alyp, rýhymen ajyraǵanda toqtaıdy. Rýh ólmeıdi. Ol tiri! Bolmystyq maǵynada da, qundylyqtyq maǵynada da solaı.
Eger rýh óletin bolsa, myna tarıh, tarıhı sana, qundylyq, bolmys ta ómirsheń bolmas edi de, adamzattyń tarıhy da bolmas edi. Tarıh degenimiz ýaqyttyq turǵydan ótken, osy jáne bolashaq shaqtardan turady.
Eger adam keler shaǵy, o dúnıeden úmiti bolmasa, onda otbasy ınstıtýty da qalyptaspas edi. Demek, adamdy myna dúnıede ustap turǵan negizgi tirek - rýhtyń máńgiligi men baqyty. Osy tuǵyr dinı ıslamda Farabı, Ibn Sına fılosofııasynda jan jaqty túsindirilgen. Rýhtyń tánge deıingi, tánmen, sosyn odan ajyraýy satysy moraldyq turǵydan, ıaǵnı hıkmettik sıpatta túsindiriledi.
Qazir qansha jerden "Adamdy álemnen, Táńirden ajyratyp, basqaramyz" degen teorııalar ústem bolsa da, ol adamnyń rýhanı tanymdyq tabıǵatyna syımaıdy. Adam eń álsiz eń zalym jaratylys ekendigi Quranda tekten tekke aıtylmaǵandyǵyn búgingi kórinisterden baıqaýǵa bolady. Shırk psıhologııasy - tek qana dinge qatysty qabat emes. Ol álemdik adamzat daǵdarysyna da qatysty aıtylýy qajet.
Álemdi saıası kúshter jasandy Táńirge aınalyp, myna dúnıeniń saıasatynda sheshýshi ról atqaryp keledi. Memleket ınstıtýty da eń sońǵy tirshilik dáýirin basynan ótkizip jatqandaı áser beredi. Ótken ǵasyrǵa deıin álemdi basqarǵan memleket ımperııalar jaqsy jaman óziniń bılik qýatyn Táńirden alatyn.
Al qazirgi tańda ımperııalardy, Táńirdi joqqa shyǵaratyn memleketter júıesi, qýatyn óziniń qurýshy halqy ne mádenıetinen emes, syrttan alady. Syrt degenimiz - "Táńir memleketter". Olar myna álemge ústemdik etedi. Ǵylymda bul qubylysty "sakraldylyqtyń ımmanenttiligi" dep ataıdy. Osy ahýaldy qaıta kommentarıı jasap, retteıtin bir ǵana din bar, ol Islam. Islam tabıǵatynda ımmanenttilik pen transtsendenttilik tutas tur. Ony paıdalaný úshin de Farabıdi taný shart. Farabıde Epıstemıologııa, metodologııa, moraldyq ýáj falsafa bar.
Dosaı KENJETAI
Biraz jurt, sol "ateıst" dep otyrǵan Farabıdiń arab tilindegi eńbekterin oqydy ma eken? Farabıdiń Taǵdyr, Qalam (taǵdyr jazatyn qalam), Laýh ál-Mahfýz, Taýhıd (jaratýshynyń birligi) jaıynda aıtqan "Fýsýs ál-Hıkam" shyǵarmasyn oqyp tanysýyna keńes beremin. Aıtpaqshy bul traktat "qıdalanyp", 1975 jaryq kórgen. Qıdalanyp dep otyrǵanym arab nusqasyndaǵy dinge qatysty dúnıelerdiń barlyǵy alynyp tastalǵan. Sóıtip ateıstik "tsenzýradan" ótip shyqqan. Ony orys tilinde oqyǵan adam Farabıdegi musylman nyshanyn baıqamaı da qalady. Mine, osyndaı shyǵarmalardy oqyǵan adamdar Farabıdi "ateıst" dep tanıdy...
Jalǵas SANDYBAEV
