ABYZ NEMESE SÓZDIŃ OBALY TÝRALY
Osy bir aýyz toltyryp aıtýǵa yńǵaıly ataýdy bireý bilip, bireý bilmeı qoldanady. Áńgime – abyz atap otyrǵan adamy sol baǵaǵa laıyq pa, joq pa, sonda bolýy tıis. Ony bilý úshin, aldymen túrkilerdiń jadynda bálen myń jyldan beri kele jatqan abyz sóziniń mán-mańyzyna boılaý qajet.
Birden aıtý kerek, bul sózdiń tórkini arab ne parsydan emes, túrkilerdiń tól sózi. Sondyqtan túrli túsindirme sózdikterden dálel keltireıik. Belgili túrkolog Lazar Býdagovtyń (1812–1879) jazýynsha: «Qazan tatarlarynyń tilinde «oqymysty, bilgir, saýatty adam», tobyl narechıesinde abzı «aǵa», abyz totaı, odan qysqarǵan abystaı, «apaı, din basy bolǵan adamnyń áıeli, muǵalim áıel», bashqurtsha absaı «ana, sheshe», abyz etmek, abyzlamaq «oqytý, aǵartý», abyzmaq «oqý, saýattaný» («Sravnıtelnyı slovar týretsko-tatarskıh narechıı»).
Etımologııa, ıaǵnı sóz tórkinin anyqtaý til bilimi ǵylymyndaǵy eń bir qıyn sala. Ondaı salaǵa beınetqor naǵyz ǵalymdar ǵana barsa kerek. Óıtkeni bir sóz úshin qanshama halyqtardyń sózdigin aqtarý qajet. Marqum akademık Rabıǵa Syzdyq osy joldardyń avtoryna qoltańbasymen bergen «Sózder sóıleıdi» kitaby sondaı qııamet-qaıym sharýanyń nátıjesi. Sol kitapta abyz sózi týraly bylaı delinipti: «Abyshqa (abshyıaq) sóziniń birneshe fonetıkalyq varıantta qubylyp kelip, birqatar kóne, tiri túrki tilderinde nemese olardyń dıalektilerinde «qart adam, qarııa, áıeldiń eri, shal», keıde tipti «kári áıel» uǵymyn beretini málim. Bul sózdiń túbiri – aby/abý/aba/ nemese abysh «shal». Al aba – (túrli fonetıkalyq varıantta) túrki-mońǵol tilderinde «áke, ata, ákeniń aǵasy» maǵynasyn beretin sóz. Qyrǵyz tilinde «qadirmen» maǵynasyn beretin abyǵyı sóziniń ab/aba/ tulǵasymen tamyrlastyǵy daýsyz, óıtkeni jasy úlken adam, ata, áke – qadirli, qurmetti adamdar.
Demek, bul kúnde sırek qoldanylatyn, kóbinese burynǵy óleń-tolǵaýlar men qazirgi tarıhı, kórkem shyǵarmalarda kezdesetin abyz sózi óziniń túp tamyryndaǵy «ata, áke, qart adam» degen maǵynasyn da, odan aýysqan «kópti kórgen bilgir, saýatty, bilimdi adam» degen maǵynasyn da kómeskilendirip, «dana, aqylshy, kóregen qarııa» degen uǵymda jumsalǵan, jumsalatyn sóz dep tanımyz. Árıne, bul sózdiń qazaq tilindegi qoldanysynda ózge tilderdegi jáne ertedegi maǵynalyq reńkteri saqtalǵanyn (qarııa adam bolýy, kóp nárseni paıymdaı alatyn bilimdi bolýy, sáýegeılik qasıettiń bolýy t.b.) kóremiz».
Árıne, tildik turǵydan akademık Rabıǵa Syzdyqtyń tujyrymy – tujyrym. Artyq-aýys eshteńeni alyp, qosa almaısyń. Al tarıhı turǵydan ǵulama Álkeı Marǵulannyń paıymdaýynsha: «Abyz – túrki halyqtary Táńiri seniminde bolǵan kóne dáýirdegi biregeı mádenı-áleýmettik júıeniń ókili. Taıpa, ulys ómirine, el basqarý isine, joryq jaıyna aralasyp otyrǵan saıası tulǵa». Sondaı-aq shamandyq dáýirde Táńirge, álde basqaǵa tabyný, ıaǵnı qulshylyq ǵuryptaryn ótkizýge jáne el basqarýǵa, sharýashylyq júrgizýge basshylyq jasaıtyn bilgir adam bolǵany baıqalady. Bul álem halyqtaryna ortaq úrdis bolǵan syńaıly. «Abyzdar planetalardy ózderi tabynatyn qudaılarynyń atymen Iýpıter, Mars, Venera t.b dep ataıtyn bolǵan (H.Ábishev, «Halyq astronomııasy»)» degen sóılemnen sony ańǵaramyz.
Kózi qaraqty oqyrmanǵa tanys Myńbaı Ysqaqovtyń «Halyq kalendary» kitabyndaǵy: «Ejelgi rımdikterdiń alǵashqy kalendary shym-shytyryq shatasqan kalendar edi. Abyzdar men ákimder onyń shalaǵaılyǵyn paıdalanyp, oılaryna kelgenin isteıtin edi. Ózderine tıimdi bolǵan kezde olar jyldy erikterinshe uzartyp, tipti 445 kúnge deıin sozyp, tıimsiz bolǵan jyldardy 200-250 kúnge deıin qysqartyp otyratyn edi. Bir jyldyq merzimge taǵaıyndalǵan iri qyzmettegi adamdar kalendar esebin júrgizetin abyzdarǵa para beretin edi» – degen úzindiden de ilkidegi jaıdy ańǵaramyz.
Al endi ádebıetimizde atalǵan sózdiń qoldanysyn aıǵaqtaıtyn mysal az emes. Bárin aıt ta, birin aıt,
Uǵynar muny el qaıda?
Eldi bastar er qaıda?
Aǵa sultan abyzdar,
Elińdi qamap kórge aıda,
Barsa kelmes jerge aıda, – dep keletin ashynǵan ári kekesinge toly tolǵaýynda Dýlat Babataıuly aǵa sultandardy abyz dep ataǵanyn kóremiz. Demek, kekesin bolsa da basqarýshyny abyz ataý baıaǵydan bar túsinik.
Muhtar Áýezovtiń «Eńlik-Kebek» pesasyndaǵy Nysan abyz sáýegeı, kóripkel keıipker. Budan da bul sóz týraly o bastaǵy halyqtyq túsinik ańǵarylyp tur.
«Syrty abyz, ishi jelǵabyz» sekildi minez-qulyqqa qatysty maqal-mátelder men frazeologııalyq tirkesterde de ushyrasýy – jalpy halyqqa túsiniktiligin dáıekteı túsedi.
Taǵy bir qyzyǵy – bireýdiń bıliginde, yrqynda, ókiminde, baǵynysynda degen de maǵynasy bar. Mysalǵa «Itjemes – Súıeý qarttyń jaqyn inisi. Sonyń abyzyndaǵy adam. Bıyl áıel áperip, enshisin berip bólek shyǵardy (Á.Nurpeıisov, «Qan men ter»), – degen sóılem soǵan dálel. Sondaı-aq «abyzdy» sózin keı óńirde aqyldy, bilimdi adam maǵynasynda qoldanady.
Lazar Býdagovtyń dálelderi qıyr batystaǵy tatar, bashqurt tilderinen alynsa, qıyr shyǵystaǵy «saqa (bizdińshe, saqtardyń tikeleı tuqymy – D.B) tilindegi aba, abla, abys, ap maǵyna jaǵynan bir-birine óte jaqyn. Bir ortaq «ap» túbirinen órbigen sóz. Bulardyń maǵynasy: ý, sıqyrlyq, magııa (Pekarskıı, Sl. ıakýt. ıaz)». Demek, sáýegeı, kóripkelge mándes. Tipti keıbir shyǵys túrki tilderinde abys, abýz tulǵasynda da kezdesedi eken. Mundaı mysal túrki tilderiniń birtutastyǵyn kórsetetini anyq.
L.Býdagovtyń mysalyndaǵy tańǵaldyrǵan taǵy bir tusy – HIH ǵasyrda jazylǵan eńbektegi abyz totaıdyń qysqarǵan túri abystaı, kúni búgin bizdiń aýylda da qoldanylatyny. Aǵaıyndy adamdardyń áıelderi ıaǵnı abysyn-ajyndar bir-birine emirenip «abystaı» dep otyrar edi…
Tildiń ishki ereksheligine baılanysty qosarly daýystylar qoldanylǵanymen akademık Rabıǵa Syzdyq keltirgen mysaldaǵydaı, qazir de mońǵol tilinde ab (avaa) – áke, abga (avga, avgaı) – áıel, kári áıel maǵynasynda qoldanylady.
Bizdiń dáýirimizge deıin aspan álemin zerttegen ejelgi túrkiler observatorııa ashyp, planetalardy baqylaǵan oqymystylaryn abyz ataǵan deýge bolar. Iaǵnı olar ǵalym nemese óz zamanyndaǵy bilim-ǵylymdy meńgergen adamdar. Taldanyp otyrǵan sózdiń túgel túrkige ortaqtyǵyn sodan izdegen de jón der edik.
Sonymen, abyz degenimiz – «ata, áke, qart adam», «kópti kórgen bilgir, saýatty, bilimdi adam», «dana, aqylshy, kóregen qarııa», sáýegeı, kóripkel ári el basqarýmen aınalysqan saıası tulǵa, ǵalym. Qysqasy, qalaı bolǵanda kópshilik biletin, is-áreketimen moıyndalǵan, zamanynan ozyq týǵan, óz zamanynyń ǵylym-bilimin meńgergen, tipti ony damytqan tulǵa. Sondyqtan dál búginde bul sózdi baıqap qoldaný kerek degimiz keledi.
Osyndaıda ótken-ketken eske túsedi. Birde oblys ákiminiń aldynda, onyń ákesin bir asaba abyz dep qaıta-qaıta madaqtady. Al ol ákimniń ákesi bar bolǵany kezinde qyzmet istegen, kóp partokrattyń biri bolǵan edi. Osy jaqynda ǵana kezinde oblysty basqaryp, keıinnen isti bolǵan bir aǵamyzdy, tipti bir qalamger aǵaıyndar da abyz dep áspettedi. Bizdińshe, sózdiń mánin bile turyp solaı degenderi anyq. Óıtkeni onyń bala-shaǵasy da, týǵan-týystary da dókeıler. Jaǵympazdyqqa qor bolǵan qaıran sóz deısiń mundaıda.
Bireýdi abyz, uly tulǵa, kósem, kemeńger, tipti qoǵam, memleket qaıratkeri dep ataı bergenimizben, kimniń kim ekenin ýaqyt dáleldeıdi, qaqsal tarıh baǵalaıdy. Tamyry tereń tarıh tym bıikten qyrqady, eleýlilerdi ǵana eksheıdi. «Aǵa, kókeńe» kónbeıdi, jeń ushynan jalǵasýdy bilmeıdi.
Sol bir moıyn tarıh Dinmuhamed Ahmetuly Qonaevty da baǵalady. Aldymen barlyǵymyz ol kisiniń kommýnıstik partııanyń sol zamandaǵy kósemderi sekildi bylyq-shylyqtan ada, taza ótkeni úshin jaqsy kóremiz. Tipti estelik kitabyn shyǵarýǵa da aqshasy bolmaǵany aıtyldy, jazyldy. Ekinshiden, fılosofııada, dáliregi dıalektıkada joqqa shyǵarýdy «joqqa shyǵarý» nemese, teristeýdi «teristeý» degen zańdylyq bar. Sol boıynsha, Qazaqstanda kóptegen qala salǵyzǵan saıası tulǵanyń otyz jyl boıy eskerýsiz qalýy, eldegi jaǵdaıdan habardar ár azamattyń kókeıinde ol kisige degen jyly kózqaras qalyptastyrdy. Al sol Dinmuhamed Ahmetulyna abyz deý onsha jaraspas edi. Qonaev sóz joq KSRO zamanyndaǵy sanaýly saıası tulǵanyń biri. Iaǵnı árkimge laıyq, jurt quptamasa jalǵan deı almaıtyn, ýaqyttyń tóreligimen berilgen baǵasy bolady.
Degenmen, talqydaǵy sózdiń durys qoldanysyn da kórgenimiz bar. «Abyz Ábish» (Saýytbek Ábdirahmanov) degen taqyrypty kórgende eriksiz bas shulǵydyq. Óıtkeni Ábish Kekilbaev taýdaı talantymen, bilim-biligimen, el basqarǵan isimen de bul teńeýge tolyq laıyq tulǵa. Onyń ústine qazir de Kekilbaevty oqysańyz, qalyń qazaqtyń ótken-ketkenin, ony qoıyp álem halyqtarynyń basynan ótken zamandardyń tiri kýásimen tildeskendeı bolasyń. Al ondaı bilimdarlyq sóz joq abyzǵa tán.
«Qazaqtyń ózge jurttan sózi uzyn» – dep Abaı atamyz aıtqandaı maqtasaq ta, dattasaq ta, kesek-kesek sóılegendi qalaımyz. Alataýdan bastap, Atyraýdy aınalyp, Altaıdan asqandy unatamyz. Ásirese sońǵy otyz jylda odanyń (madaq jyr) kókesin kórsettik. Bul bireýlerge jaqsy sózdi qımaý emes. Biraq ár adamnyń shama-sharqynsha óziniń orny bolatyny sekildi, ár sózdiń de qoldanylatyn reti, orny bolady. Bireýdiń atqaryp otyrǵan qyzmetinen buryn, adamı bolmysyna, erekshe is-áreketine baǵa beriledi.
Aıtpaǵymyz, sózdiń ádemi áserin ǵana emes, obalyn da oılaıyq, aǵaıyn!
Daǵjan BELDEÝBAI
